گفتگو با فرزند علامه سيد عبدالعزيز طباطبايي يزدي درخصوص اثر ارزشمند علامه اميني کتاب مقاصد العليه تقديم خوانندگان مي گردد.

 

 *  با تشکر از اينکه وقت خود را اختصاص داديد، لطفا در ابتدا توضيح کوتاهي درباره مجموعه الغدير و کتاب المقاصد العليه بفرماييد ؟

  من هم از زحمات شما سپاسگزارم. در ابتدا بايد بگويم، گرچه چندين عنوان کتاب از علامه اميني به چاپ رسيده است، ولى شهرت علمى و كارنامه پربرگ و بار اين علامه مجاهد، نزد مردم و حتي اهل نظر، سخت تحت الشعاع  اثر جاويدان الغدير است.

علامه، آثار کم‌حجم‌تر اما همچنان مهم ديگري نيز دارد که مي‌توانند براي مطالعات اسلامي بسيار راهگشا باشند و «المقاصد العلية» يکي از اين آثار است.

لازم است اين نکته را متذکر شوم که ميزان معرفت عموم طلاب و دانشجويان نسبت به مجموعه الغدير آنچنان که بايد شايسته باشد، نيست. اين مجموعه دانشنامه اي است از دين، ادبيات، كتابشناسى، تاريخ و تراجم شرق اسلامي که مغفول مانده است.

بگذريم از كوتاهىِ مراكز علمى در توجه به کتاب عظيم الغدير، كه به قول دکتر طالعي اگر در اختيار هر ملتى بود، ده‏ها پايان‌نامه دانشگاهى و پژوهش‏هاى روشمند بر اساس آن پديد مى آوردند؛ ولي ما هرگز چنين نكرديم.

در هر صورت، کتاب المقاصد العلية يکي از آثار مهم علامه اميني است که به ياري خدا پس از هشتاد سال که از تأليف آن مي گذرد، براي اولين بار منتشر شده است. شايسته است که پژوهشگران در محتواي آن کنکاش کرده و مباني فکري علامه را از آن استخراج کنند.

*انگيزه و داستان نگارش اين کتاب توسط علامه اميني چه بوده است؟

 از مرحوم آيت الله  سيد هاشم حسيني طهراني صاحب توضيح المراد، که ارتباط استواري با علامه داشته است، نقل شده که: در زمان مرحوم آية الله حاج شيخ عبدالکريم حائري يزدي مؤسس حوزه علميه قم، شخصي از تبريز نامه اي خدمت ايشان مي‌فرستد و سئوال مي‌کند که نظر شما راجع به عالم ذر چيست؟ مرحوم حاج شيخ در جواب مرقوم مي‌فرمايد که: عالم ذر از مسلمات روايات اهل بيت عليهم السلام و بعض آيات قرآن و تفاسير ذيل آن آيات است. نامه را امضا کرده و مهر زده و براي مستفتي ارسال مي کنند. آن شخص، بعداً استفتا را به علامه اميني نشان مي‌دهد. علامه بعد از مشاهده آن، مي‌گويد اين استفتاء جز اين جواب، نياز به يک کتاب هم دارد و اين کتاب را تأليف مي‌کند. آنگاه اين کتاب را به همراه آن استفتا و يک نسخه زيراکس شده خط خودشان به محضر مرحوم حاج شيخ در قم ميفرستند.

علامه معتقد بود در برابر پرسش‌هاي اعتقادي بنيادين بايد آثار بيشتري تأليف شود و روايات عالم ذر بايد بررسي شود. حداقل در حدي که براي مخاطبان شيعه، اين مطلب ابهامي نداشته باشد.

 *لطفا کمي درباره مشخصات کلي کتاب از لحاظ محتوايي و ساختاري توضيح دهيد.

-    اين كتاب با عنوان «المقاصد العليّة في المطالب السنية» اثرى است که علامه امينى در آن چهار آيه مهم قرآني را که مورد توجه متلکمان و عالمان دين بوده، در چهار بخش جداگانه  تفسير کرده  و سپس مورد بحث و بررسي قرار مي‌دهد و در ذيل هر کدام روايات قابل توجهي را از منابع عمده حديثي ذکر مي‌کند. اين مسائل شامل اسماء و صفات، عالم ذر و اظله، بحث طينت، و نسبت اين عوالم با سرنوشت و اختيار آدميان است.

 *چه آياتي در اين کتاب مورد بررسي قرار گرفته است؟

-    مطلب اول به تفسير آيه11 سوره غافر ﴿قالوا ربَّنا أمَتَّنَا اثنَتَينِ وَأحيَيتَنا اثنَتَين﴾ مي پردازد که در صفحات 11 تا 54 درج گرديده و پيرامون موت و حيات دوگانه است.

مطلب دوم تفسير آيه180 سوره اعراف ﴿وَللَّه الأسماءُ الحُسنى‏ فَادعوهُ بِها﴾ است که در صفحات 55 تا 129 درج گرديده و بحثي آن پيرامون اسماي حسناي الهي است.

مطلب سوم نيز تفسير آيه172 سوره اعراف ﴿وَإذ أخذ رَبُّكَ مِن بَنى آدَمَ مِن ظُهورِهِم ذُرّيتهم...﴾ است و در صفحات 131 تا 336 قرار دارد. اين فصل كه در اثبات عالم ذر نوشته شده، نزديك به نيمى از كتاب را در برگرفته.

و در نهايت چهارمين مطلب به تفسير آيات هفتم تا يازدهم سوره مبارکه واقعه اختصاص دارد: ﴿وَكُنتُم أزواجا ثَلاثَةً* فَأصحاب المَيمَنَهِ ما أصحاب المَيمَنَهِ* وَأصحاب المَشئَمَهِ ما أصحاب المَشْئَمَهِ* والسّابِقونَ السّابِقونَ* أوّلئِكَ المُقرِّبونَ﴾. اين آيات در ارتباط با اصحاب يمين و اصحاب شمال است.

اين کتاب همچنين مشتمل بر120 حديث درقالب سه (چهل حديث) است که بسيار عالي و محققانه توسط علامه گزينش شده اند. متن كتاب در حدود 400 صفحه است كه 120 صفحه آن را فهارس و نمايه ها به خود اختصاص داده است.

 *ظاهرا مطالب به صورت از هم گسسته هستند. آيا هدف مولف هم بيان مسائلي جداگانه بوده؟

-    بله به نظر مي رسد مطالب از هم مستقل هستند، ولى مؤلف بزرگوار پيوندى ميان آنها برقرار كرده و پيوسته، مضامين هر بخش را به بخش هاي ديگر ارجاع مى‏دهد. البته بخش مهم و قابل توجه کتاب از نظر کمّي و کيفي بخش سوم است که راجع به عالم ذرّ مي‌باشد.

نکته ديگر اين که نقد در اين كتاب، جايگاه ويژه اي دارد. به اين صورت که سخنان تعدادي از عالمان دين همچون سيد مرتضي، فخر رازي و شيخ مفيد و علامه مجلسي در اين کتاب مورد نقادي قرار گرفته است.

در ضمن به خاطر تسلط بالاي علامه به ادبيات، بهره گيرىِ فراوان از اشعارِ عربى و فارسى در ضمن مباحث، از ويژگى‏هاى ديگر اين كتاب است.

 *اين اثر چه تفاوتي با الغدير دارد؟

-    فضاي کتاب الغدير يک فضاي احتجاجي است و مخاطبان اصلي آن اهل سنت هستند. بر همين اساس تمامي منابع مورد استناد در آن از منابع علماي اهل سنت است.

مؤلف بر مبناي يکي از قواعد اساسي منطقي در جدل، که احتجاج از طريق ارائه مسلمات طرف مقابل مي‌باشد؛ مطالب کتاب خود را با استناد به اقوال و آراي اهل سنت استوار کرده است. اما در اين کتاب چنين نيست زيرا محتوايي تبييني دارد و مخاطبان آن شيعيان هستند. لذا جز در موارد بسيار نادر، عموم منابع، شيعي است.

اهميت خاص اين اثر، بازتاب بالاي منش فکري و طرز انديشه اعتقادي مرحوم علامه است. دکتر حسن انصاري نيز در مقاله خود متذکر شده است که در بين آثار متشر شده از علامه، هيچ کدام به اندازه اين اثر، نماينده طرز فکر آن مرحوم در رابطه با مسائل اعتقادي و مشي کلي فکري ايشان نيست.

 *علامه چه زماني اين کتاب را تأليف کرده است؟

-    «المقاصد العلية» مقدمه، مؤخّره و تاريخ تأليف ندارد. در واقع مجموعه‏اى است از چهار گفتار كه البته با تنظيم و تدوينِ مؤلف به اين صورت درآمده است. به قرينه تاريخ استفتايي که مؤلف از ميرازي نائيني (مورخ سال 1353 قمري) در کتاب آورده و تاريخ ارتحال شيخ عبدالکريم حائري (سال 1355 قمري) و علامه کتاب را براي ايشان ارسال کرده است، تأليف کتاب بين سالهاي 53 تا 55 قمري صورت گرفته است.

همچنين احتمال مي‌رود همزمان با تأليف اين كتاب، علامه به كتاب الغدير مشغول بوده باشد. چون مرحوم پدرم مي گفتند علامه مکرر به من فرمودند شيخ عباس قمي ميل داشت اين كتاب چاپ شود و آن را ببيند و مي‏گفت: چرا الغدير را چاپ نمي‏كني؟ من دلم مي‏خواهد آن را ببينم. اين مطلب نشان دهنده آن است که کتاب الغدير در زمان حيات محدث قمي (متوفاي سال 1359 قمري) شکل گرفته بوده که ايشان انتظار شکل نهايي و چاپ شده آن را داشته‌اند.

نهايتاً بايد گفت علامه اين کتاب را در سالهاي جواني خود نگاشته است. به نظر مي‌رسد در همان برهه‌اي باشد که ايشان از نجف به تبريز بازگشته بودند. شايان توجه است که مرحوم پدرم مي‌فرمودند اين کتاب براي مدتي مفقود بوده و به لطف خداوند منان به صورت اتفاقي پيدا شده است.

 *روش تحقيق علامه اميني در اين کتاب چيست؟

-    علامه در اين کتاب با رويکردي حديثي در ضمن تفسير آيات قرآني به تبيين موضوعات مهم اعتقادي پرداخته است. نگاه ويژه علامه به احاديث و محدّثان، قابل توجه است.

چکيده اين اثر و روح همه مطالب اين کتاب، ولايت اميرالمؤمنين است. بعنوان نمونه ايشان به كتابي از "حافظ رجب بُرسى" به نام «مشارق انوار اليقين» اعتماد كرده و  سعي کرده  تا توجيه صحيحي براى احاديث نقل شده  پيدا کند.  يا شخصيتي به نام "فرات كوفى" که از محدثان سده چهارم است و در غالب كتاب‏هاى رجالى مجهول مانده، با عنوان «استاد المحدّثين في عصره» مورد ستايش قرار داده است.

از اقدامات ديگر علامه اميني در اين کتاب، استناد به زيارت غديريه منقول از امام هادى است و سند آن را معتبر دانسته است. در مواردي هم تعليقات عالمانه و محققانه اي براى حل مشكلات برخي احاديث، با توجه به موضوع‏هاى مطرح شده در مباحث توحيد و عدل نگاشته است.

تمام منابع  اين كتاب، بجز موارد خاص و معدود (مانند صفحات 202 تا 204)، جزو منابع معتبر شيعه هستند. برخى از اين منابع در زمان تأليف اين كتاب هنوز چاپ نشده‏ بودند و مرحوم علامه از نسخه‏هاى خطى آنها با تعبير «هو موجودٌ عندنا» نقل کرده است. منابعي چون تفسير فرات کوفي، کشکول سيد حيدر آملي، بشارة المصطفي عمادالدين طبري، العروس قمي و غيره.

البته بعضى از آنها مانند «شهاب مبين» نوشته "ميرزا ابوالقاسم اردوبادى" هنوز هم به صورت خطي باقى مانده است. همچنان که از کل مجموعه الغدير هويدا است؛ تسلط علامه بر کتابها و مجاميع حديثي، سبب گستردگي منابع اين کتاب شده است.

يکي از وجوه امتياز آثار علامه اميني، عدم اکتفا به منابع در دسترس و چاپ شده و سهل الوصول است. علامه به منابع متعارف کتابهاي روزگار خود بسنده نکرده و عمر خود را در لابلاي کتابخانه هاي خطي و دست نويس هاي دشوارخوان سپري کرده است. طبيعي است که کتاب چنين نويسنده اي داراي منابع پژوهشي بسيار گسترده تري نسبت به کتاب هاي ديگر است.

 *ارتباط نشر اين کتاب با بنياد محقق طباطبايي چيست؟

-    يکي از اهداف عمده ما در بنياد محقق طباطبايي، نشر ميراث شيعي است و چاپ اثري منتشرنشده از علامه اميني بي شک در همين راستا قرار مي‌گيرد. از سوي ديگر، نسخه عکس دستنويس اين اثر در اختيار کتابخانه محقق طباطبائي بود و زمينه انتشار اين اثر را هموار مي‌کرد. لذا نشر کتابي که سالهاست بسياري از شيفتگان مکتب اميرالمؤمنين مشتاق چاپ آن بودند از وظايف اين بنياد بود تا آن را در اختيار آنان قرار دهد. همراهي و همدلي و تشويق دوست ارجمندمان حجه الاسلام و المسلمين احمد اميني، فرزند علامه، عامل بسيار مؤثري در پيشرفت و به ثمر رسيدن کار بود.

 *جناب استاد طباطبايي، لطفا مختصري در مورد اقدامات خودتان در تحقيق و تصحيح اين کتاب توضيحاتي بيان بفرماييد ؟

-    نسخه اساس طبع، نسخه‏اى است كه در اختيار مرحوم محقق طباطبائي بود. مرحوم سيد هاشم حسينى تهرانى صاحب توضيح المراد به دليل اُنس با علامه امينى از روى نسخه اصلي نوشته است. و جناب حجة الاسلام حاج شيخ محمدرضا كريمى در سال 1407 قمرى، از روى اين نسخه استنساخ كرده و به مرحوم پدرم محقق فقيد سيد عبدالعزيز طباطبايى رحمة الله عليه، هديه كرده كه اكنون در كتابخانه ايشان موجود است.

متن کتاب بر اساس اين نسخه تصحيح گرديده و احاديث آن از مهمترين منابع قابل دسترس محققان استخراج شده است. اعلام مذکور در متن معرفي و ابيات شعري مجهول نيز به منابع آن مستند شده است.

برخي احاديث و کلمات عالمان متقدم نيز که از مصادر ناآشنا نقل شده، مورد بررسي و تبارشناسي قرار گرفته است. گستره منابع کتاب به دليل تسلطي که علامه اميني بر ميراث علمي علماي متقدم داشته است و وسعت مطالعات ايشان در کتابخانه‌هاي خطي مختلف عراق و سوريه و ايران و هند انجام شده است، در اين کتاب نيز قابل مشاهده است.

مضامين اين کتاب هنوز جاي کار بسياري دارد و اين کتاب مي‌تواند زمينه پژوهش‌هاي بعدي خصوصاً در مباحث «اسماي حسناي الهي» و «عالم ذر» که نياز به تتبع فراوان دارند، باشد.

بنده نيز اين کار را به عنوان رساله پايان‌نامه کارشناسي ارشد خود در دانشگاه اديان عرضه کرده بودم. در اينجا لازم است از دوست فاضل و ارجمندم حجه الاسلام و المسلمين احمد اميني فرزند مرحوم علامه ياد کنم  که متن حروف‌چيني شده کتاب را که با نسخه اصلي نجف مقابله شده بود و باعث شد بخش مهمي از کار تحقيق هموار گردد از سر لطف در اختيار ما قرار داد و ما را در انجام اين امر و اتقان کار ياري نمود.

 *باز تاب اين کتاب چطور بوده است؟

-    با توجه به اينکه مدت زيادي از چاپ اين کتاب نمي گذرد، هنوز به صورت شايسته معرفي نشده است ولي با اين حال توجه اهل تحقيق به اين کتاب بسيار بوده است.

ويژه نامه‌اي با عنوان «امين شريعت» به مناسبت رونمايي از اين کتاب به چاپ رسانديم که حاوي مقالاتي درباره اين کتاب و مؤلف  آن و گفتگوهايي در اين خصوص است که گرچه در فرصتي بسيار کوتاه فراهم گرديد اما  بحمدالله کار خوبي شد و مورد توجه محققان واقع گرديد. مقاله اي از جناب آقاي محمد بياباني اسکويي درباره عالم ذر و بررسي آراء علامه در اين کتاب، و مقالاتي از دکتر حسن انصاري و دکتر عبدالحسين طالعي و ديگران در معرفي اين کتاب در آن ويژه نامه منتشر گرديد.

يک زندگي نامه نسبتاً مفصل هم از علامه اميني به قلم علامه سيد محمدصادق بحرالعلوم رحمة الله عليه که تا کنون منتشر نشده بود به همت آقاي محسن صادقي در آن منتشر شد.

بررسي کتاب همچنان ادامه دارد و اديب توانا و دانشمند جناب استاد قيس عطار هم مقاله‌اي به عربي درباره ادبيات کتاب و مقايسه آن با الغدير نوشته اند که به تازگي در مجله سفينه منتشر شده است.

متأسفانه به دليل عدم آشنايي گستره بزرگي از خوانندگان ايران به زبان عربي، کتاب هنوز از چشم بسياري از مشتاقان دور مانده است. لذا براي ترجمه کتاب به زبان فارسي هم اقدام کرده ايم که ان شاء الله به زودي منتشر خواهد شد.

 

 

 

منبع : خبرگزاري حوزه