به گزارش فارس، پس از واقعه جانگداز عاشورا در سال 61 هجري اولين گزارش&zwnjها را همان شاهدان عيني واقعه يعني خانواده امام حسين(ع) به ويژه زينب كبري (س) و حضرت سجاد (ع) به تاريخ ارائه كردند بعدها اين گزارش&zwnjها به ويژه از دو روز پاياني وقوف در صحراي نينوا مقتل خوانده شد. گزارش&zwnjهايي بدون غلو مستند به مشاهدات و مبتني بر واقعيت و عقلانيت كه بدون آن كه احساسات و عواطف خارجي به آن افزوده شود به خودي خود مظلوميت،شهامت و حماسه و عرفان واقعه عاشورا را نشان مي&zwnjدهد.
مقتل&zwnjخواني در چند سال اخير جاي خود را به انواع ديگري از ذكر مصيبت&zwnjهاي اهل بيت پيامبر(ص) در كربلا داده و مداحان سعي مي&zwnjكنند با اشعار خاص و بروز عواطف و تهييج احساسات صادقانه اما كمتر مستند به بازخواني واقعه و عمدتا به بروز احوال شخصي خود و علاقه&zwnjمندان بپردازند.
در حالي كه خواندن مقتل خود كاركردهاي ديگري دارد كه كمترين آن گريه كردن عزاداران حسيني بر اين واقعه جانگداز است.
در سال&zwnjهاي اخير رهبر معظم انقلاب، خود به فراخور در هنگام نماز جمعه تهران در ماه محرم به خواندن بخش&zwnjهايي از مقتل «لهوف» از سيدبن طاووس پرداختند و در عين حال مداحان و ذاكرين را عملا به رجوع به متون معتبر و به ويژه احياي سنت مقتل&zwnjخواني دعوت كردند.
شايد همين مطلب باعث شده است اين روزها در راديو و تلويزيون كلماتي مثل «مقتل» و «مقتل&zwnjخواني» را مي&lrmشنويم و از لزوم مراجعه به مقاتل معتبر حرف زده مي&lrmشود.

*مقتل و مقتل خواني چيست؟

مقتل&lrmخواني، مناقب خواني، پرده&lrmخواني، شبيه خواني، روضه&lrmخواني و ...؛ اين اصطلاحات عموما مربوط به سنن اقامه عزاي حسيني است.
شبيه خواني كه همان تعزيه است؛ كسي «شبيه» يكي از شخصيت&lrmهاي كربلا مي&zwnjشود و تعزيه را اجرا مي&lrmكند. پرده&lrmخواني هم شبيه نقالي است؛ يعني شرح وقايع كربلا از روي پرده&lrmهاي نقاشي شده از اين ماجرا. مناقب خواني، به خواندن اشعاري در مناقب امام حسين(ع) و اصحابش گفته مي&lrmشود و بالاخره مقتل خواني، خواندن از روي كتاب&lrmهاي «مقتل» است؛ كاري كه قبلا به جاي مداحي انجام مي&lrmشد و حالا جايش را روضه&lrmخواني، يعني خواندن از روي يك مقتل خاص (كتاب روضه الشهداء) گرفته.
مقتل به معناي قتلگاه و محل كشتن است اما در فرهنگ ما، لفظ «مقتل» در مورد كتاب&zwnjهايي به كار مي&lrmرود كه يك حادثه خونين را شرح بدهد و منجر به قتل شخصيتي شده باشد و معروف&lrmترين مقتل خواني، خواندن از روي كتاب&lrmهاي «مقتل» است، كاري كه قبلا به جاي مداحي انجام مي&lrmشد. در برابر 4 «مقتل اميرالمؤمنين(ع)»، بيشتر از 70 مقتل امام حسين(ع) داريم.
چرا اين همه مقتل نوشته شده است؟ احتمالا اين سوالي است كه بعد از خواندن بند بالا به ذهن خطور مي&zwnjكند.
اولا حادثه كربلا و شهادت نوه پيامبر(ص)، فقط 50 سال بعد از رحلت آن حضرت به خودي خود آن قدر عجيب و باورنكردني بوده كه مردم مي&zwnjخواهند درباره جزئيات&lrmاش بدانند، ثانيا اين واقعه براي شيعيان اهميت بسيار داشته و دارد و امامان شيعه(ع) تأكيد بسياري در مورد آن كرده&lrmاند. سومين دليل اين تعداد بالاي مقتل هم به ممانعت&lrmهاي بني&lrmاميه براي جلوگيري از انتشار اخبار عاشورا برمي&lrmگردد. مثل هميشه، ممنوعيت نتيجه عكس داده و شيعيان به جاي حرف زدن درباره عاشورا ـ كه موجب آزار و اذيتشان مي&lrmشد ـ درباره آن، پنهاني نوشته&lrmاند.

*راويان حادثه عاشورا چه كساني هستند؟

راويان حادثه كربلا 3 گروه هستند؛ گروه اول خود خانواده از ميان اهل بيت(ع)، امام سجاد(ع) بيشتر از ديگران در اين باره روشنگري كردند.
گروه دوم از راويان عاشورا، خود دشمنان بوده&lrmاند. وقتي كه ابن زياد مي&lrmخواسته به لشكريانش جايزه بدهد، هر كسي اعلام مي&lrmكرده من چه كار كردم و چه كسي را كشتم؛ در قيام مختار، وقتي نوبت انتقام از قاتلان شهداي كربلا شده، دوباره اين حرف&zwnjها تكرار شد. يكي دو نفر از راويان هم كساني هستند كه در آن روز در زمره دشمنان امام حسين(ع) بودند و بعدا توبه كردند و براي جبران، ماجرا را اين طرف و آن طرف نقل مي&zwnjكردند.
گروه سوم از منابع كتاب&zwnjهاي مقتل هم آن دسته از شيعيان و دوستداران امام حسين(ع) هستند كه نتوانستند در روز عاشورا امام را همراهي كنند. يكي از اين افراد، اصبغ بن نباته بود؛ او يكي از اصحاب خاص امام علي(ع) بود كه در صفين براي امام جنگيد و در آخرين لحظات عمر امام(ع) هم بر بالين او بود. او در زمان عاشورا، در زندان به سر مي&zwnjبرد. اولين مقتل را همين اصبغ بن نباته(درگذشت 64 ق) نوشت.
از مقتل اصبغ بن نباته، امروزي چيزي به جا نمانده، اما بعد از او هم كار مقتل&zwnjنگاري زير نظر امامان(ع) ادامه پيدا كرد؛ از جمله كسي به نام لوط بن يحيي و معروف به ابومخنف(درگذشت 157ق) از اصحاب امام صادق(ع) زير نظر خود امام، مقتلي را تهيه كرد كه هر چند از اصل آن كتاب هم چيزي به جا نمانده اما مورخان بزرگي مثل طبري(درگذشت 310 ق)، يعقوبي(درگذشت 323ق)، مسعودي(درگذشت345ق) و ابن اثير (درگذشت630ق) مطالب مقتل او را در كتاب خودشان نقل كرده&lrmاند و اين مقتل از طريق كتاب&lrmهاي آنها به ما رسيده است.

* سادگي و مستند بودن ويژگي مقاتل

در بخشي از اين مقتل اين گونه آمده است: «حسين تشنه گشت. خود را به رود فرات رساند و خواست آبي بنوشد. حسين بن نمير تيري بر او افكند كه بر دهانش فرود آمد و آن را لبالب از خون ساخت. او خون دهان با دست مي&lrmگرفت و بر آسمان مي&lrmافشاند. آن گاه ستايش و سپاس خدا به جاي آورد و گفت: خدايا، من شكوه به درگاه تو مي&lrmآورم كه بر سر فرزند پيامبرت چه مي&lrmآورند!»
مطالب مقتل&lrmهاي قديمي به همين سادگي هستند. نه شعري در كار هست، نه زبان حالي، نه توصيفي و نه هيچ چيز ديگر؛ درست همان طور كه امروز در كلاس&lrmهاي داستان نويسي توصيه مي&lrmكنند.

* «روضة الشهدا» اولين مقتل به زبان فارسي

كار مقتل نگاري در قرن&lrmهاي بعدي هم ادامه پيدا كرد، يكي از مهمترين اتفاقات در حوزه مقتل&zwnjنويسي، وقتي پيش آمد كه ملا حسين كاشفي سبزواري(متوفي 910 ق)، اولين مقتل به زبان فارسي را نوشت.
بزرگي مثل سيد بن طاووس، علامه حلي يا شيخ صدوق( يا همان ابن بابويه خودمان كه مزارش در ري معروف است) هم مقتل نوشته&lrmاند. اما همه مقتل&lrmهايي كه نوشته مي&lrmشد، به زبان عربي بود.

* افراط در «اشك گرفتن» و مخالفت امير كبير با غلو در روضه&zwnjخواني
كاشفي سبزواري، معاصر جامي بود؛ منبرهاي معروفي داشت و در به اصطلاح «اشك گرفتن» از مردم استاد بود. سلطان حسين بايقرا ـ يكي از اميرن تيموري ـ از او خواست مقتلي به زبان فارسي بنويسد تا فارسي زبان&lrmها هم بتوانند راحت مقتل بخوانند و ملا حسين كاشفي، «روضة الشهدا» را نوشت؛ كتابي كه به خاطر نبود مقتل فارسي، نثر آهنگين خود كتاب و نيز حمايت دربار، بلافاصله در سرتاسر ايران رواج پيدا كرد و حتي باعث شد به همه مجالس عزاداري امام حسين(ع) «روضه خواني» بگويند.
تا قبل از «روضه الشهداء» مقتل&lrmنويس&lrmها به خودشان اجازه دخل و تصرف در متن روايت اصلي را نمي&lrmدادند؛ روايت&lrmها همه ساده بود، بدون تشبيه و توصيف اما در روضه الشهداء»، بخش&lrmهايي كه نويسنده با عنوان «زبان حال حضرت...» اضافه كرده بود، كاملا خارج از متن اصلي بودند و همين، باب چيزي را باز كرد كه امروزه اولين كسي كه نسبت به تحريفات مقاتل جديد موضع گرفت، اميركبير بود كه در زمان صدارتش، خواندن «اسرار الشهادات» در مجالس روضه را ممنوع كرد.
در دوره صفويه، كتاب&lrmهاي متعددي به تقليد از «روضة الشهدا» نوشته شد كه بيشترشان داراي منابع جعلي و روايات بي&lrmپايه و اساس بودند. اوج اين كتابها را فاضل دربندي (متوفي 1286قمري) نوشت با عنوان «اكسير العبادات في اسرار الشهادات». اين فاضل دربندي كه رسم قمه&lrmزدن را هم او باب كرده بود، چيزهاي بسيار عجيبي در كتابش آورده؛ مثل اينكه روز عاشورا از نظر زماني طولاني&zwnjتر از روزهاي معمولي بوده يا اينكه امام حسين(ع) در آن روز 300 هزار نفر را خودش كشته است.
شهيد مطهري در «حماسه حسيني»، جلد 3 آورده است: «من حساب كردم اگر فرض كنيم شمشير مرتب بيايد پايين و در هر ثانيه يك نفر كشته شود، كشتن 300 هزار نفر، 83 ساعت و 20 دقيقه وقت مي&lrmخواهد.»

* سيد جمال هم مقتل نوشته است

سيد جمال الدين اسدآبادي هم دست به نگارش مقتل جديدي زد. حتي پسر عباس ميرزا هم مقتلي خالي از خرافات نوشت. شيخ عباس قمي(متوفي 1359ق) ـ گردآورنده مفاتيح ـ «نفس المهموم» را نوشت.
در كتاب ريحانة الادب آمده است مقتلي كه در جلد دهم كتاب بحارالانوار چاپ شده و به «ابومخنف» نسبت داده&zwnjاند، از او نيست و معلوم هم نيست كه چه كسي آن را نوشته است زيرا در مقايسه با «مقتل ابومخنف» كه در كتاب طبري نقل شده، معلوم مي&zwnjشود كه ابدا ربطي به يكديگر ندارند. شك و ترديدهاي درباره كتاب&zwnjهاي مقتل منسوب به ابومخنف موجب شده تا روايت طبري در كتابش اهميت بيشتري پيدا كند از همين رو، بعضي افراد آن منقولات را از تاريخ طبري جدا كرده و منتشر ساخته&zwnjاند كه براي اولين بار بنام «مقتل الحسين» به اهتمام حسن غفاري سال 1398 هـ ق، در قم چاپ شد. همين منقولات جدا شده بنام «وقعة الطف» سال 1367 هـ ش، در قم چاپ شد.
در سالهاي اخير علاوه بر مقام معظم رهبري كه در بالا يادآور شديم مرحوم شهيد آيت&zwnjالله حكيم اقدام به خواندن مقتل مي&zwnjكرد كه مقتل&zwnjخواني وي از طريق صدا و سيما پخش مي&zwnjشد و علاوه براين در اقصي نقاط ميهن اسلامي علماي بزرگ خود سعي در احياء سنت مقتل&zwnjخواني دارند و عمدتا مقتل&zwnjخواني را بر ديگر روضه&zwnjخواني&zwnjها ترجيح مي&zwnjدهند.
با اين حال نوشتن مقتل را نبايد به اسلاف و گذشتگان منحصر كرد اگر چه هنوز هم لهوف سيدبن طاووس از معتبرترين مقاتل است اما به نظر مي رسد ضروري است علماي تاريخ تشيع با استفاده از ابزارهاي علمي در نوشتن و روايت دوباره تاريخ عاشورا همت كنند و از لا به لاي كتب تاريخي صريح&zwnjترين و صحيح&zwnjترين گزارش&zwnjها را به زبان امروزين براي عاشقان اباعبدالله روايت نمايند.