17/09/86

اقوال علماي اهل سنت در مسئله تثويب(الصلوة خير من النوم)

درباره تثويب روايات اهل بيت عليهم السلام و نظرات فقهاء را نقل کرديم که نظر فقهاء بر اين است که تثويب سنت بني‌اميه است. اما امروز روايات اهل سنت را مورد بررسي قرار مي‌دهيم. رواياتي که اهل سنت آورده‌اند بر چند دسته است:

دسته اول رواياتي است که درباره اذان آورده‌اند و در کنار اذان همان خوابي که عبدالله بن زيد ديده بود که در آنجا اشاره دارند بر «الصلوة خير من النوم». در سه جا احاديث اذان اشاره به الصلوة خير من النوم دارد: يک مورد را ابن‌ماجه در سنن خود، جلد 1، صفحه 232 و 233، حديث 706 و 707 بنا بر اين که بگوئيم سنن ابن‌ماجه جزو صحاح سته است چرا که اهل سنت اختلاف دارند در اين که سنن ابن‌ماجه جزو صحاح سته است يا موطأ ‌مالک؟ تعدادي موطأ مالک را و تعدادي سنن ابن‌ماجه را جزو صحاح سته مي‌دانند.

 

 تثويب(الصلوة خير من النوم) توسط بلال به اذان اضافه گرديد

از محمد بن خالد بن عبدالله واسطي از عبدالرحمان بن اسحاق از زهري از سالم از پدرش نقل مي‌کند که:

أَنَّ النبي صلى الله عليه وسلم اسْتَشَارَ الناس لِمَا يهِمُّهُمْ إلى الصَّلَاةِ فَذَکرُوا الْبُوقَ فَکرِهَهُ من أَجْلِ الْيهُودِ ثُمَّ ذَکرُوا النَّاقُوسَ فَکرِهَهُ من أَجْلِ النَّصَارَى فأرى النِّدَاءَ تِلْک اللَّيلَةَ رَجُلٌ من الْأَنْصَارِ يقَالُ له عبد اللَّهِ بن زَيدٍ وَعُمَرُ بن الْخَطَّابِ فَطَرَقَ الْأَنْصَارِي رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم لَيلًا فَأَمَرَ رسول اللَّهِ صلى الله عليه وسلم بِلَالًا بِهِ فَأَذَّنَ قال الزُّهْرِي وزاد بِلَالٌ في نِدَاءِ صَلَاةِ الْغَدَاةِ الصَّلَاةُ خَيرٌ من النَّوْمِ فَأَقَرَّهَا رسول اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قال عُمَرُ يا رَسُولَ اللَّهِ قد رأيت مِثْلَ الذي رَأَى وَلَکنَّهُ سَبَقَنِي

پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله‌ در باره آنچه در مورد نماز برايشان اهميت دارد با مردم مشورت نمودند از اين رو بعضي گفتند تا بوقي را براي خبر ساختن مردم تهيه کنند که پيامبر به خاطر شباهت آن با يهود مخالفت نمود و عده‌اي ديگر پيشنهاد ساخت ناقوسي را دادند که حضرت از اين کار نيز به خاطر شباهت با نصارا مخالفت نمودند تا اين که در همان شب عبد الله بن زيد و عمر بن خطاب خواب ديدند و عبدالله بن زيد شب هنگام به منزل رسول خدا مراجعه نمود و موضوع را به اطلاع رسول خدا صلي الله عليه وآله رسانيد، و رسول خدا هم بلال را به اذان امر فرمود و او هم اذان گفت. زهري مي‌گويد: بلال در اذان صبح الصلوه خير من النوم را اضافه کرد و رسول خدا نيز آن را تاييد کرد. عمر هم به پيامبر اکرم عرض کرد: يا رسول الله من هم مانند خوابي که عبد الله بن زيد ديد، ديده‌ام لکن او در نقل آن بر من سبقت گرفت.    

سنن ابن ماجه، ج 1، ص 233، اسم المؤلف: محمد بن يزيد أبو عبدالله القزويني الوفاة: 275، دار النشر: دار الفکر - بيروت، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي.

... بلال که در حال اذان گفتن بود الصلوة خير من النوم را در اذان اضافه کرد و پيامبر هم او را تأييد نمود. البته شوکاني در نيل الأوطار، جلد 2، صفحه 37 صراحت دارد بر اين که: و في اسناده ضعف جدّاً، سند اين روايت بسيار ضعيف است.

 

بلال براي بيدار کردن پيامبر از «الصلوة خير من النوم» استفاده نمود

دومين روايت را احمد بن حنبل در مسند خود، جلد 4،‌ صفحه43 نقل مي‌کند که همان خواب عبدالله بن زيد است:

فَجَاءَهُ فَدَعَاهُ ذَاتَ غَدَاةٍ إلى الْفَجْرِ فَقِيلَ له ان رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم نَائِمٌ قال فَصَرَخَ بِلاَلٌ بِأَعْلَى صَوْتِهِ الصَّلاَةُ خَيرٌ مِنَ النَّوْمِ قال سَعِيدُ بن الْمُسَيبِ فَأُدْخِلَتْ هذه الْکلِمَةُ في التَّأْذِينِ إلى صَلاَةِ الْفَجْرِ

بلال فرداي آن روز آمد نزد رسول خدا صلّي الله عليه و آله به او گفتند: رسول خدا خواب است اما او با صداي بلند فرياد زد «الصلاه خير من النوم» سعيد بن مسيب گفت: من اين کلمه را در اذان نماز صبح داخل کردم.  

مسند الإمام أحمد بن حنبل، ج 4، ص 42، اسم المؤلف: أحمد بن حنبل أبو عبدالله الشيباني الوفاة: 241، دار النشر: مؤسسة قرطبة – مصر.

بلال وارد مسجد شد و ديد که پيامبر خوابيده است پس با فرياد گفت: الصلوة خير من النوم از آن پس اين کلمه در اذان قرار گرفت.

يعني کار به جائي رسيده که اينها مي‌گويند که بلال براي نماز خواندن همتش از رسول اکرم بيشتر است. روايت خود مي‌گويد که ساخته و پرداخته بني‌اميه است، اضافه بر اين که در سند اين روايت محمد بن اسحاق صاحب سيره است که خود اهل سنت به اتفاق آراء او را ضعيف و در نقل روايت، سقيم مي‌دانند، آقايان مي‌توانند در اين باره به تهذيب الکمال مزي، جلد 24، صفحه 423 و تاريخ بغداد،‌ جلد 1، صفحه 224 را ببينند. اين روايت از جهت مخالفت با قرآن که مي‌فرمايد: «لاترفعوا اصواتکم فوق صوت النبي» و «لاتقدّموا بين يدي رسول الله» و از جهت آن که تشريع از جانب غير پيغمبر است، مردود مي‌باشد علاوه بر ضعف سند که به آن اشاره کرديم.

 

«الصلوة خير من النوم» را بلال اضافه و پيامبر تاييد مي‌کند

روايت سوم روايتي است که ابن‌سعد متوفاي 230 هجري در کتاب طبقات خود، جلد 1، صفحه 247 از عبدالله بن عمر نقل مي‌کند که:

استشار رسول الله صلى الله عليه وسلم الناس في الاذان فقال لقد هممت أن أبعث رجالا فيقومون على آطام المدينة فيؤذنون الناس بالصلاة... فأخبره وأمر رسول الله صلى الله عليه وسلم بلالا فأذن بالصلاة وذکر أذان الناس اليوم قال فزاد بلال في الصبح الصلاة خير من النوم فأقرها رسول الله صلى الله عليه وسلم.

رسول خدا صلّي الله عليه و آله با مردم در باره اذان مشورت نمود و فرمود من تصميم گرفته‌ام تا افرادي را انتخاب کنم تا بر بالاي بلندي‌‌هاي مدينه ايستاده و مردم را براي نماز با خبر سازند... تا اين که او را با خبر ساخت و رسول خدا صلّي الله عليه و آله بلال را با خبر ساخت و بلال هم براي نماز اذان گفت و اين اذان نماز شد. راوي مي‌گويد: اما بلال در اذان صبح خود «الصلوه خير من النوم» اضافه نمود و رسول خدا صلّي الله عليه و آله هم آن را تأييد نمود. 

الطبقات الکبرى، ج 1، ص 247،اسم المؤلف: محمد بن سعد بن منيع أبو عبدالله البصري الزهري الوفاة:230 ، دار النشر: دار صادر – بيروت.

تقريباً ظاهر روايت همان روايتي است که ابن‌ ماجه آن را نقل کرده بود که بلال تشخيص داد که اگر اين کلمه را در اذان اضافه کند بهتر است و پيغمبر هم او را تأييد کرد. ضمن اين که در سند اين روايت مسلم بن خالد است که يحيي بن معين مي‌گويد: او ضعيف است، علي بن مديحي مي‌گويد: ليس بشيءٍ، بخاري مي‌گويد: منکر الحديث، نسائي مي‌گويد: ليس بالقوي، منکر الحديث يکتب حديثه و لايحتجّ، يعرف و ينکر ـ اين واژه «يعرف و ينکر» واژه‌اي است رجالي که ما هم استفاده مي‌کنيم و معناي آن اين است که يعرف إذا کان له مؤيد من جانب رواية أخري و ينکر إذا کان منفرداً يعني اگر مؤيد داشته باشد «يعرف» و اگر روايتش منحصر به فرد باشد «ينکر» ـ يعني احاديث او احاديث درستي نيست و او روايات درست و نادرست و مشتمل بر غلوّ و غير غلو را با هم مخلوط کرده است و قابل احتجاج نيست.

پس دسته اول از روايات اهل سنت در رابطه با تثويب رواياتي بود که در ضمن روايات اذان خواب عبدالله بن زيد را اضافه کردند که به بلال آموزش دادند و بلال با الصلوة خير من النوم اذان گفت و پيغمبر هم تأييد کرد.

دسته دوم روايات اهل سنت رواياتي است که ارتباطي به اذان ندارند و مستقلاً روايت دارند که پيغمبر اکرم دستور داده به تثويب و به الصلوة خير من النوم که بعضي از آنها را به بلال نسبت داده‌اند مثلاً ابن‌ماجه در سننش، جلد 1، صفحه 237، حديث 715 از عبدالرحمان بن‌ ابي‌ليلي از بلال نقل مي‌کند که:

أَمَرَنِي رسول اللَّهِ أَنْ أُثَوِّبَ في الْفَجْرِ وَنَهَانِي أَنْ أُثَوِّبَ في الْعِشَاءِ

پيغمبر به من دستور داد که در نماز صبح الصلوة خير من النوم بگويم و فرمود که در عشاء تثويب نگو.

سنن ابن ماجه، ج 1، ص 237، اسم المؤلف: محمد بن يزيد أبو عبدالله القزويني الوفاة: 275، دار النشر: دار الفکر - بيروت، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي.

همين که عبدالرحمان بدون واسطه از بلال نقل مي‌کند، خودش روايت را مقطوعه مي‌کند چرا که او اصلاً بلال را درک نکرده و از تابعين تابعين است، در واقع عبدالرحمان سه ساله بود که بلال از دنيا رفت، ضمن اين که دلالت روايت نيز کافي نيست چرا که فرموده رسول خدا مرا امر به تثويب کرد و تثويب يعني تکرار و رجوع به دعوت و اين اعم است از اين که در اذان باشد يا در غير اذان باشد و پيغمبر مي‌فرمايد: اي بلال! در هنگام فجر در دعوت مردم براي نماز بيشتر همت کن. همان طور که اهل سنت مي‌گويند: تثويب در مورد نماز صبح به «الصلوة خير من النوم» گفتن است اما در نماز عشاء به گفتن «الصلوة جامعة» و يا «قد قامت الصلوة»، پس «امرني أن أثوب» اعم است از الصلوة خير من النوم و از دعوت مجدد.

روايت دوم از سعيد بن مسيب (از فقهاي اهل سنت) از بلال که:

أنّه أتي النبي يؤذنه بصلوة الفجر فقيل هو نائم...

بلال نزد پيغمبر آمد تا اعلام کند که: يا رسول الله بيائيد که نماز صبح بخوانيد، بلال بلافاصله گفت: الصلوة خير من النوم، پيغمبر هم از اين گفته بلال خوشش آمد و دستور داد که بعد از اين،‌ اين کلمه را در اذان بگويند.

 

اشکال سندي روايت ابن ابي ليلا

شوکاني در نيل الاوطار، جلد 2، صفحه 38 صراحت بر اين انقطاع سند دارد و مي‌گويد: ابن ابي‌ليلي در سال 17 به دنيا آمده و بلال در سال 20 از دنيا رفته ضمن آن که اصلاً ابن ابي‌ليلي در کوفه بوده و بلال در شام زندگي مي‌کرده و ارتباطي به هم ندارند. همين روايت را ترمذي نقل مي‌کند و در اصل روايت تشکيک مي‌کند و مي‌گويد:

لَا نَعْرِفُهُ إلا من حديث أبي إِسْرَائِيلَ الْمُلَائِي وأبو إِسْرَائِيلَ لم يسْمَعْ هذا الحديث من الْحَکمِ بن عُتَيبَةَ.

ما از او حديثي غير از حديثي که از ابو اسرائيل ملائي و ابو اسرائيل نقل کرده است حديثي از حکم بن عتيبه نشنيده‌ام.

الجامع الصحيح، ج 1، ص 379، سنن الترمذي، اسم المؤلف: محمد بن عيسى أبو عيسى الترمذي السلمي، الوفاة: 279، دار النشر: دار إحياء التراث العربي، بيروت، تحقيق: أحمد محمد شاکر وآخرون.

يعني خودشان نسبت به سند حديث اشکال کرده‌اند.

روايت ديگري هم که بلال رسول خدا را با کلمه «الصلوة خير من النوم» بيدار کرد و حضرت از اين کلمه خوشش آمد و دستور داد که از اين به بعد اين جمله را در اذان بگوئيد، منقطع است چرا که سعيد بن مسيب از بلال روايت ندارد چون سعيد در سال 13 هجري به دنيا آمده و بلال در سال 20 از دنيا رفته است و يک بچه 7 ساله نمي‌تواند روايت نقل کند.