25/09/86

آيا حذف «حي علي خير العمل» از اذان کار عمر بود؟

 

متقي هندي در کنز العمال اعتقاد به اقدام عمر در حذف «حي علي خير العمل» از اذان دارد

اما دسته پنجم که امروز عرض مي‌کنيم و آن روايتي است که متقي هندي آن را در کنز العمال نقل مي‌کند مبني بر اين که:

کان بلال ينادي بالصبح فيقول : حي على خير العمل فأمره النبي صلى الله عليه وسلم أن يجعل مکانها الصلاة خير من النوم ، وترک حي على خير العمل .

کنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، ج 8 ، ص 162، اسم المؤلف: علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين الهندي الوفاة: 975هـ ، دار النشر: دار الکتب العلمية - بيروت - 1419هـ-1998م، الطبعة: الأولى، تحقيق: محمود عمر الدمياطي.

البته اين روايت مرسله است که از نظر روائي اعتباري ندارد.

اما قصد داريم ـ ان شاء الله ـ در اين جلسه کلمات بزرگان اهل سنت را در اين باره بخوانيم تا ببينيم که بزرگان اينها در گذر زمان چه نگاهي به «الصلوة خير من النوم» داشته‌اند.

عبدالرزاق استاد بخاري در کتاب المصنف، جلد 1، صفحه 474 از ابن‌جريج نقل مي‌کند که:

سألت عطاء متى قيل الصلاة خير من النوم قال لا أدري

از عطاء سؤال کردم اولين بار در چه زماني «الصلوه خير من النوم» گفته شد؟

المصنف، ج 1، ص 474، اسم المؤلف: أبو بکر عبد الرزاق بن همام الصنعاني الوفاة: 211، دار النشر: المکتب الإسلامي - بيروت - 1403، الطبعة: الثانية، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي.

ابن‌جريج تقريباً معاصر 150 هجري است و عطاء هم که جزو تابعين و معاصر 90 و اندي است؛ يعني بعد از گذشت حدود 120 يا 130 سال مي‌پرسد: از کي الصلوة خير من النومدر اذان شروع شد؟ عطاء که از فقهاي بزرگ اهل سنت و صاحب مکتب فقهي است،‌ گفت: من نمي‌دانم.

 

سعد بن ابي‌وقاص اولين کسي که در دوران عمر الصلوة خير من النوم گفت

باز هم روايت ديگري در همان صفحه از کتاب خود نقل مي‌کند از ابن‌جريج که:

قال أخبرني عمر بن حفص أن سعدا أول من قال الصلاة خير من النوم في خلافة عمر فقال بدعة ثم ترکه وإن بلالا لم يؤذن لعمر

عمر بن حفص گفت: سعد (ابن ابي وقاص) اولين کسي بود که در زمان عمر «الصلاه خير من النوم» گفت و سپس چون آن را بدعت مي‌دانست آن را ترک کرد و بلال براي عمر اذان نمي‌گفت.

المصنف، ج 1، ص 474، اسم المؤلف: أبوبکر عبد الرزاق بن همام الصنعاني الوفاة: 211، دار النشر: المکتب الإسلامي - بيروت - 1403، الطبعة: الثانية، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي.

سعد بن ابي‌وقاص اولين کسي است که در دوران عمر گفت: الصلوة خير من النوم و... اين روايت‌ها وقتي کنار هم قرار مي‌گيرند خيلي مفهوم دارند و نشان مي‌دهد که اينها چطور با شريعت بازي کردند. عبدالرزاق باز روايت سومي هم از ابن‌جريج نقل مي‌کند که:

قال أخبرني بن مسلم أن رجلا سأل طاووسا جالسا مع القوم فقال يا أبا عبد الرحمن متى قيل الصلاة خير من النوم فقال طاووس أما إنها لم تقل على عهد رسول الله صلى الله عليه وسلم ولکن بلالا سمعها في زمان أبي بکر بعد وفاة رسول الله صلى الله عليه وسلم يقولها رجل غير مؤذن فأخذها منه فأذن بها فلم يمکث أبو بکر إلا قليلا حتى إذا کان عمر قال لو نهينا بلالا عن هذا الذي أحدث وکأنه نسيه فأذن به الناس حتى اليوم

شخصي از طاووس که با گروهي نشسته بودند سؤال کرد: چه زماني «الصلوه خير من النوم» گفته شد؟ طاووس گفت: آن چه يقيني است اين است که در زمان رسول خدا صلّي الله عليه و آله اين جمله گفته نمي‌شده است ولي بلال آن را در زمان ابوبکر شنيد که شخصي غير مؤذن آن را مي‌گويد؛ لذا اين جمله را از او اخذ کرد و در اذان وارد نمود و زمان ابوبکر چندان به طول نکشيد که عمر گفت: اگر بلال ما را نهي نکرده بود از اين چيزي که خود احداث کرد و گويا اين را فراموش نموده است و از اين رو مردم تا به امروز به همين شکل اذان مي‌گويند.   

المصنف، ج 1، ص 474، اسم المؤلف: أبو بکر عبد الرزاق بن همام الصنعاني الوفاة: 211، دار النشر: المکتب الإسلامي - بيروت - 1403، الطبعة: الثانية، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي.

 منظور از ابن ‌مسلم حسن بن مسلم است که مي‌گويد: مردي از طاووس پرسيد: از چه زماني الصلوة خير من النوم در اذان مسلمان‌ها درج شد؟ طاووس گفت: ـ اين قطعي است که ـ در زمان پيامبر کسي الصلوة خير من النوم نگفته است. بلال در زمان ابو‌بکر مردي را ديد که الصلوه خير من النوم مي‌گويد ولي موذن رسمي مسجد نبود. بلال هم که آن را شنيد و پسنديد و در اذان اضافه کرد... تا اين که عمر به خلافت رسيد و گفت: اي کاش مي‌توانستيم بلال را از اين کار منصرف کنيم تا ديگر الصلوة خير من النوم نگويد و بعد از آن گويا عمر فراموش کرد که اين را به بلال بگويد تا اين که تا همين الآن مردم اين گونه اذان مي‌گويند. عبدالرزاق در المصنف،‌ جلد 1، صفحه 475، حديث 1832 از ابن‌عيينه از ليث از مجاهد ـ که از مفسرين بنام اهل سنت است ـ نقل مي‌کند:

قال کنت مع بن عمر فسمع رجلا يثوب في المسجد فقال اخرج بنا من [ عند ] هذا المبتدع

مي‌گويد: روزي با عمر بودم که شنيدم مردي در مسحد «الصلوه خير من النوم» مي‌گويد. او گفت: ما را از نزد اين بدعتگذار بيرون ببر!

المصنف، ج 1، ص 1830، اسم المؤلف: أبو بکر عبد الرزاق بن همام الصنعاني الوفاة: 211، دار النشر: المکتب الإسلامي - بيروت - 1403، الطبعة: الثانية، تحقيق: حبيب الرحمن الأعظمي ـ کنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، ج 8، ص 167، اسم المؤلف: علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين الهندي الوفاة: 975هـ ، دار النشر: دار الکتب العلمية - بيروت - 1419هـ-1998م، الطبعة: الأولى، تحقيق: محمود عمر الدمياطي.

با عبدالله بن عمر بوديم که وارد مسجد شديم، عبدالله شنيد که شخصي در مسجد الصلوة خير من النوم مي‌گويد، او گفت: ما را سريع از مسجد خارج کنيد تا صداي اين بدعت‌گذار را نشنوم. اين مطلب را در کنز العمال، جلد 8، صفحه 357، ‌حديث23250 نيز آورده است. در برخي از منابع ديگر آمده است که اين جريان در نماز ظهر و عصر بوده است يعني روايت اين طور است که «فسمع رجلاً يثوب في الظهر و العصر في المسجد»؛ لکن اين کذب است چرا که اهل سنت هيچگاه نماز ظهر و عصر را با هم نمي‌خوانند.

شوکاني ـ از بزرگان اهل سنت و به ظاهر زيدي مذهب مي‌باشد ولي تقريباً 75 درصد گرايش فقهي‌اش به طرف وهابيت است و الان وهابي‌ها کتاب‌هاي او را به طور مفصل در عربستان چاپ کرده‌اند ـ از البحر الزخار که مال حسين بن احمد بن يحيي متوفاي 840 هجري است در کتاب نيل الاوطار، ‌جلد 2، صفحه 38 نقل مي‌کند که:

أَنَّ التَّثْوِيبَ بِدْعَةٌ قال في الْبَحْرِ أَحْدَثَهُ عُمَرُ فقال ابْنُهُ هذه بِدْعَةٌ وَعَنْ عَلِي عليه السَّلامُ حين سَمِعَهُ لا تَزِيدُوا في الْأَذَانِ ما ليس منه ثُمَّ قال بَعْدَ أَنْ ذَکرَ حَدِيثَ أبي مَحْذُورَةَ وَبِلالٍ قُلْنَا لو کان لَمَا أَنْکرَهُ عَلِي وبن عُمَرَ وَطَاوُسٌ سَلَّمْنَا فَأَمَرْنَا بِهِ إشْعَارًا في حَالٍ لا شَرْعًا جَمْعًا بين الْآثَارِ

تثويب (الصلوه خير من النوم) بدعتي بود که در کتاب البحر الزخار گفته است آن را عمر ايجاد نمود و از علي‌ عليه السلام روايت شده است که وقتي او شنيد که اين جمله را در اذان اضافه مي‌کنند فرمود: اين جمله را به اذان نيافزاييد که از اذان نيست. سپس بعد از بيان روايت ابو محذوره و بلال گفت: اگر چنين چيزي در اذان وجود مي‌داشت علي عليه السلام و فرزند عمر و طاووس يماني آن را انکار نمي‌کرد. بر فرض هم که مي‌بود براي خبر دادن و آگاه نمودن مردم بود نه به عنوان مطلبي شرعي و جمعي بين آثار.     

نيل الأوطار من أحاديث سيد الأخيار شرح منتقى الأخبار، ج 2، ص 18، اسم المؤلف: محمد بن علي بن محمد الشوکاني، الوفاة: 1255، دار النشر: دار الجيل - بيروت – 1973.

اگر چنانچه حديث بلال و ابو‌محذوره درست مي‌بود معنا ندارد که علي عليه السلام و عبدالله بن عمر و طاووس يماني آن را انکار کنند، اگر چناچه صحت اين روايات را بپذيريم براي جمع بين اين روايات بايد قائل شويم که اين کلمه به عنوان إشعار است و از اين جهت اشکالي ندارد نه اين که به عنوان وجوب شرعي باشد.

 

الصلوة خير من النوم از اذان نيست بلکه براي بيدار کردن مردم براي نماز است

کحلاني در سبل السلام، جلد 1، صفحه 120 مي‌گويد:

قلت وعلى هذا ليس الصلاة خير من النوم من ألفاظ الأذان المشروع للدعاء إلى الصلاة والإخبار بدخول وقتها بل هو من الألفاظ التي شرعت لإيقاظ النائم فهو کألفاظ التسبيح الأخير الذي اعتاده الناس في هذه الأعصار المتأخرة عوضا عن الأذان الأول وإذا عرفت هذا هان عليک ما اعتاده الفقهاء من الجدال في التثويب

بنا بر اين «الصلوه خير من النوم» از الفاظ اذان که شرعيت داشته باشد و براي خواندن مردم به نماز و آگاه نمودن مردم به دخول وقت نماز باشد نيست؛ بلکه از الفاظي است که براي بيدار نمودن شخصي که در خواب است در دين دخل شده است و اين مانند الفاظي است که در تسبيح آخر اضافه شده و مردم در اين دوران اخير به گفتن آن عادت نموده‌اند و آن را به جاي اذان اول مي‌‌گويند وقتي اين را دانستي حال وقت آن رسيده است که به جدال فقهاء درباره تثويب بپردازيم. 

سبل السلام شرح بلوغ المرام من أدلة الأحکام، ج 1، ص 120، اسم المؤلف:  محمد بن إسماعيل الصنعاني الأمير، الوفاة: 852، دار النشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت - 1379، الطبعة: الرابعة، تحقيق: محمد عبد العزيز الخولي.

با توجه به روايات و انکار امير المؤمنين عليه السّلام‌ و عبدالله بن عمر و طاووس اين طور به نظر مي‌رسد که الصلوة خير من النوم جزء اذان نيست اگر جائي احساس کرديم که کسي خوابيده است در آنجا مي‌توانيم الصلوة خير من النوم به کار ببريم و اگر خوابيده‌اي وجود ندارد ديگر معنا ندارد که اين کلمه را به کار ببريم، پس اين کلمه نيز مثل الفاظي است که در اين اواخر (حدود سال 170) مردم به جاي اذان اول سبحان الله يا الحمد لله مي‌گويند. وقتي که اين نکته را (که الصلوة خير من النوم در صورتي است که خوابيده‌اي باشد نه در همه جا) فهميديم، روشن مي‌شود که چرا اين قدر فقهاي ما اختلاف دارند که آيا اين بدعت است يا نه؟

 

ابن عمر با مشاهده بدعت تثويب از مردم از مسجد خارج مي‌شود

ابن‌قدامه مقدسي متوفاي 620 در المغني، جلد 1، صفحه420 از اسحاق نقل مي‌کند که:

فقال إسحاق هذا شيء أحدثه الناس وقال أبو عيسى هذا التثويب الذي کرهه أهل العلم وهو الذي خرج منه ابن عمر من المسجد لما سمعه

اسحاق گفت: اين بدعتي بود  که مردم آن را ايجاد نمودند و ابو عيسي گفت: اهل علم از تثويب «الصلوه خير من النوم» تنفر دارند. و اين همان چيزي است که به خاطر آن ابن عمر از مسجد خارج شد تا آن را نشنود.

المغني في فقه الإمام أحمد بن حنبل الشيباني، ج 1، ص 245، اسم المؤلف:  عبد الله بن أحمد بن قدامة المقدسي أبو محمد، الوفاة: 620 ، دار النشر: دار الفکر - بيروت - 1405، الطبعة: الأولى.

اين چيزي است که مردم آن را درست کرده‌اند و بدعت گذاشته‌اند ـ کلمه احدث مرادف است با بدعت گذاشتن ـ اين همان تثويبي است که اهل علم و بزرگان آن را کراهت مي‌دارند و اين همان چيزي است که وقتي عبدالله بن عمر آن را شنيد از مسجد بيرون رفت.