06/11/86

 

مبحث سوم:

بررسي جايگاه «حي علي خير العمل» در اذان

 

از موارد اختلافي بين شيعه و سني «حي علي خير العمل» در اذان است

بحث در رابطه با حي علي خير العمل است که يکي از موارد اختلافي بين شيعه و اهل سنت است. اهل سنت آن را بدعت مي‌دانند و يکي از اعتراضاتشان بر شيعه همين مسئله است. بنده سال 81، 82، بحثي داشتم با يکي از شخصيت‌ها و مفتيان طراز اول مکه به نام شيخ محمد بن جميل زينو که در داخل بيت الله الحرام هم درس خارج دارد و هم استاد دارالحديث مکه است، شب نيمه ماه رمضان بود که (ماجراي مفصلش در کتاب قصة الحوار الهادي بيان شده) بحثي داشتيم در مورد توسل و ايشان نتوانست پاسخ بدهد و بعد اولين چيزي که به صورت استهزاء و تمسخر گفت اين بود: شماها در اذان حي علي خير العمل مي گوئيد: گفتم خوب شما هم الصلاة خير من النوم مي‌گوئيد، گفت ما فقط در اذان صبح مي‌گوئيم، گفتم فرقي نمي‌کند صبح يا غير صبح، مهم اين است که آن را شما مي‌گوئيد. چندين روايت براي او گفتم که خود اميرالمؤمنين (عليه السلام) در اذان حي علي خير العمل مي‌گفت، امام حسن (عليه السلام) هم در اذان حي علي خير العملمي‌گفت، بعد سه چهار نفر از صحابه که حي علي خير العمل مي‌گفتند را هم از مصادر اهل سنت نقل کردم، بعد از آن حيران ماند و به دانشجوان آنجا گفت که فردا شب من را ببرند پيش آقاي دکتر غامدي و او جواب من را بدهد.

قضيه حي علي خير العمل يکي از موارد اشکال اهل سنت به ويژه وهابيت عليه شيعه است و ما بايد اين را مفصل مورد بحث قرار بدهيم. متأسفانه آيت الله سبحاني وقتي به اين مسئله رسيد، با يک و نيم صفحه توضيح، رد شده‌اند، شايد بيش از اين را مصلحت نديدند. در عوض آقاي شهرستاني 300 صفحه بحث کرده است. ما هم تلاش مي‌کنيم که اين را در چند جلسه بحث کنيم و به بحث بعدي يعني شهادت ثالثه (اشهد أن عليا ولي الله) در اذان برسيم و هر چه بحث در مورد شهادت ثالثه بيشتر باشد، مي‌ارزد؛ چون الآن در داخل حوزه علميه تشيع هم اين مسئله مورد اشکال بعضي‌ها هست و بعضي مي‌گويند آن را و بعضي نمي‌گويند، بعضي به قصد رجاء، بعضي استحباب و بعضي به قصد شعار، بعضي ترکش را حرام، بعضي فعل و ترکش را مساوي مي‌دانند و... که اين خود موجب مسائل ناراحت کننده‌اي شده است.

 

آيا حي علي خير العمل از ابتدا در اذان بوده است؟

آنچه که در اينجا مطرح است اين است که در بدو تشريع اذان، آيا حي علي خير العمل جزء ‌اذان بود يا نبود؟ وقتي ما ثابت کرديم که وقت تشريع اذان، حي علي خير العمل جزء ثابت اذان بوده، مي‌پرسيم که آيا اين حذفش نزد اهل سنت با فرمايش رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) صورت گرفته و او دستور داده که حي علي خير العمل را حذف و به جاي آن الصلاة خير من النوم را بگوئيد يا نه؟

اين قضايا همچنان تا زمان رحلت رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) و زمان ابوبکر ادامه داشت و در دوران عمر بن الخطاب با توجه به عبارتي که در بعضي از کتب کلامي اهل سنت آمده، عمر صراحت دارد که، سه چيز در زمان رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) حلال بوده و من آن سه چيز را حرام مي‌دانم و شما بايد آن را ترک کنيد: 1- متعة الحج 2- متعة النساء 3- حي علي خير العمل. اين بايد روشن و مو شکافي شود.

 

دو مستحبي که عمر آن را حرام نمود

البته يک مورد روايت، بيشتر پيدا نکرديم که عمر چنين گفته است ولي جمله:

مُتْعَتَانِ کانَتَا على عَهْدِ النبي صلى الله عليه وسلم فَنَهَانَا عنهما عُمَرُ رضي الله عنه فَانْتَهَينَا

دو عمل مستحب در زمان رسول خدا صلّي الله عليه و آله بوده است که عمر از آن نهي نمود و ما هم به تبعيت از او دست کشيديم.

مسند الإمام أحمد بن حنبل، ج 3، ص 325، اسم المؤلف: أحمد بن حنبل أبو عبدالله الشيباني، الوفاة:241، دار النشر: مؤسسة قرطبة – مصر. البيان والتبيين ، اسم المؤلف:  الجاحظ الوفاة: 255 ، دار النشر : دار صعب - بيروت ، تحقيق : فوزي عطوي ـ البيان والتبيين، ج 1، ص 352، اسم المؤلف: الجاحظ، الوفاة: 255، دار النشر: دار صعب - بيروت، تحقيق: فوزي عطوي.

هست که نزد بزرگان اهل سنت معتبر و مشهور است. اما در مورد حي علي خير العمل، يا روايات را حذف کرده‌اند يا نقل نکرده‌اند يا خواسته‌اند قضايا را برگردانند به زمان رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم).

آنچه که بايد بحث شود اين است که آيا اين حي علي خير العمل قبلا بوده يا نبوده؟

ما در کتب روائي شيعه مفصل اين را داريم که حي علي خير العمل در بدو تشريع اذان، جزء اذان بوده و روايات را بعداً خدمتتان عرض مي‌کنم که در من لا يحضره الفقيه، جلد 1، صفحه284 و استبصار، جلد 1، صفحه 306 و وسايل الشيعه،‌جلد 5، صفحه 416 فراوان ذکر شده است.

از بعضي از ائمه مذاهب اربعه هم آورده‌اند که در بدو تشريع اذان، آقا رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) به بلال دستور داد که اذان بگويد و در اذان، حي علي خير العمل بود، ولي رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) بعداً به بلال فرمود:

بِلالٍ أَنَّهُ کان يؤَذِّنُ للصُّبْحِ فيقول حَي على خَيرِ الْعَمَلِ فَأَمَرَ رسول اللَّهِ صلى اللَّهُ عليه وسلم أَنْ يجْعَلَ مَکانَهَا الصَّلاةُ خَيرٌ مِنَ النَّوْمِ وَتَرَک حَي على خَيرِ الْعَمَلِ

بلال در اذان صبح حي علي خير العمل مي‌گفت که رسول خدا صلّي الله عليه و آله او را امر نمود تا به جاي آن الصلاه خير من النوم بگويد و حي علي خير العمل را ترک کند.

مجمع الزوائد ومنبع الفوائد، ج 1، ص 330، اسم المؤلف: علي بن أبي بکر الهيثمي، الوفاة: 807 ، دار النشر: دار الريان للتراث/‏دار الکتاب العربي - القاهرة, بيروت – 1407.

همين روايت در کنزالعمال با اين تعبير آمده است:

کان بلال يؤذن بالصبح فيقول : حي على خير العمل.

بلال در اذان صبح «حي علي خير العمل» مي‌گفت.

کنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، ج 8، ص 161، ح 23174، اسم المؤلف: علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين الهندي، الوفاة: 975هـ ، دار النشر: دار الکتب العلمية - بيروت - 1419هـ-1998م، الطبعة: الأولى، تحقيق: محمود عمر الدمياطي.

سند همان سند است، ولي اين جمله را ندارد: إجعل مکانها الصلاة خير من النوم. آقاي هيثمي روي اين خيلي مانور مي‌دهد و فقهاي اهل سنت هم روي اين روايت معجم طبراني مانور مي‌دهند بر اين که «الصلاة خير من النوم» ناسخ است و حي علي خير العمل منسوخ است ولي متقي هندي در کنز العمال نقل نمي‌کند.

در ميان فقهاي شيعه، علامه حلي در تذکره و منتهي، مرحوم شيخ طوسي در مبسوط، سيد مرتضي در انتصار آورده‌اند. عبارت سيد مرتضي در انتصار اين است که:

و قد روت العامة أن ذلک مما کان يقال في بعض أيام النبي و إنما أدعي أن ذلک نسخ و رفع و علي من إدعي النسخ الدلالة له و ما يجدها.

عامه (اهل سنت) روايت نموده‌‌اند که آنچه در زمان رسول خدا صلّي الله عليه و آله گفته مي‌شد و ادعا شده است که نسخ گرديده است و از اذان بر‌داشته شده است در حالي که کساني که چنين ادعاي دارند براي ادعاي خود دليل ارائه کنند.  

الانتصار، سيد مرتضي، ص 137، باب وجوب حي علي خير العمل.

در زمان نبي مکرم (صلي الله عليه و سلم) حي علي خير العمل گفته مي‌شد و ادعا شده که حي علي خير العمل نسخ و برداشته شده و کساني که مدعي اين هستند، بايد دليل بياورند و حال آن که دليل نياورده‌اند.