08/11/86

 

سيره صحابه در گفتن «حي علي خير العمل»

 

بحث در رابطه با حي علي خير العمل بود و عرض شد يکي از ادله محکم ما در اين زمينه، ‌سيره عملي صحابه و تابعين است. در ميان صحابه و در رأس آنها آقا اميرالمؤمنين عليه السلام و همچنين آقا امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام که هم معصوم و هم جزء صحابه هستند، در اذان خود حي علي خير العمل مي‌گفتند و يا اگر مؤذني براي آنان اذان مي‌گفت، او هم حي علي خير العمل مي‌گفت.

 

 

امير المؤمنين عليه السّلام‌ مقيد به گفتن «حي علي خير العمل»

در کتاب شرح تجريد المؤيد بالله که زيدي مذهب است از امير المؤمنين عليه السّلام‌ نقل مي‌کند:

سمعت رسول الله صلي الله عليه و سلم يقول إن خير أعمالکم الصلاة و أمر بلال أن يؤذن بحي علي خير العمل.

از رسول خدا صلّي الله عليه و آله شنيدم که مي‌فرمود: بهترين اعمال شما نماز است و بلال امر نمود که در اذان خود خي علي خير العمل بگويد.

جواهر الأخبار، تلخيص البحر الزخار، ج 2، ص 191 - الإعتصام بحبل الله المتين قاسم بن محمد از ائمه زيديه، ج 1، ص 309.

حافظ علوي، که ذهبي و ديگران او را توثيق مي‌کنند و در باره او مي‌گويند: الإمام المحدث الثقة العالم الفقيه، نقل مي کند که:

کان أبي علي إذا خرج إلي سفر، لا يکل الأذان إلي غيره و لا الإقامة و کان لا يدع أن يقول في اذانه حي علي خير العمل. الأذان بحي علي خير العمل حافظ علوي، ص 94، ح 74.

پدرم وقتي براي سفر خارج مي‌شد اذان و اقامه را به کسي ديگر واگذار نمي‌کرد و به هيچ وجه در اذان خود «حي علي خير العمل» را ترک نمي‌کرد.

البته ظاهرا، ناقل يکي از فرزندان علي عليه السلام است به نام عمر، همو که در کربلاء شهيد شد.

مي‌گويد: پدرم اميرالمؤمنين عليه السلام وقتي به سفر مي‌رفت، اذان و اقامه را به ديگري واگذار نمي‌کرد و خودش شخصا اذان و اقامه مي‌گفت و به هيچ وجه در اذان حي علي خير العمل را ترک نمي‌کرد.

روايت سوم باز هم در الإعتصام بحبل الله المتين است که خيلي زيباست، مي‌گويد:

محمد بن عبدالرحمن قال کان ابن النباح يجيء إلي علي حين يطلع الفجر، فيقول حي علي الصلاة، حي علي الفلاح، حي علي خير العمل، فيقول علي مرحبا بالقائلين عدلا و بالصلاة مرحبا و أهلا، يا ابن النباح أقم.

ابن نباح هنگام فجر، ‌خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام مي‌رسيد و مي‌گفت: حي علي الصلاه، حي علي الفلاح، حي علي خير العمل؛ سپس علي عليه السلام گفت مرحبا به کساني که به عدالت سخن مي‌گويند و مرحبا به کساني که به نماز مي‌گويند خوش آمدي؛ اي ابن نباح، براي نمازت اقامه هم بگو.

الإعتصام بحبل الله المتين، ج 1، ص 291.

ابن نباح هنگام فجر، ‌خدمت اميرالمؤمنين عليه السلام مي‌رسيد و مي‌گفت حي علي الصلاه، حي علي الفلاح، حي علي خير العمل؛ سپس علي عليه السلام گفت مرحبا به کساني که به عدالت سخن مي‌گويند و مرحبا به کساني که به نماز مي‌گويند خوش آمدي؛ اي ابن نباح، اقامه هم بگو.

باز هم در الإعتصام بحبل الله المتين از طريق امام صادق عليه السلام نقل مي‌کند که:

أن علي کان يقول لکل صلاة حي علي الفلاح و حي علي خير العمل.

[حضرت] علي [عليه السلام] در هر نمازي «حي علي الصلاه و حي علي خير العمل» مي‌گفت. 

الإعتصام بحبل الله المتين، ج 1، ص 293

روايت ديگري در همين صفحه از امام باقر عليه السلام نقل مي‌کند که:

إن علي کان يقول في الأذان لکل صلاة حي علي الصلاه حي علي الصلاه، حي علي الفلاح حي علي الفلاح، حي علي خير العمل حي علي خير العمل.

[حضرت] علي [عليه السلام] در اذان هرد نمازي «حي علي الصلاه حي علي الصلاه حي علي الفلاح حي علي الفلاح، حي علي خير العمل حي علي خير العمل».

الإعتصام بحبل الله المتين، ج 1، ص 293.

اينها دلالت مي‌کند بر اين که آقا اميرالمؤمنين عليه السلام يا خودشان در اذان گفتن، مقيد بودند بر حي علي خير العمل گفتن و يا اگر مؤذني براي او اذان مي‌گفت، او هم حي علي خير العمل را مي‌گفت.

اگر نباشد براي ما، جز سيره امير المومنين عليه السلام، کفايت مي‌کند:

علي مع الحق و الحق مع علي، يدور معه حيث ما دار.

علي با حق است و حق با علي است، هر آنجا که علي باشد حق هم در همان جاست .

البته روايات زياد است که من اين موارد را گزينش کردم.

 

 

امام حسن عليه السلام‌ مقيد به گفتن «حي علي خير العمل»

نفر دومي که از صحابه مقيد به حي علي خير العمل گفتن در اذان بود، آقا امام حسن عليه السلام است. اهل سنت او را هم به عنوان صحابه و هم به عنوان خليفه پنجم قبول دارند، با اين که حدود 6 ماه دوران خلافتش طول کشيد؛ حتي وقتي خلفاء راشدين را که مي‌شمارند، مي‌گويند پايان خلفاء راشدين، آقا امام حسن عليه السلام است. باز هم در الإعتصام بحبل الله المتين نقل مي‌کند که:

الصحيح أن الأذان شرع بحي علي خير العمل لأنه اتفق علي الأذان به يوم الخندق و لأنه دعا إلي الصلاة، و قال رسول الله (صلي الله عليه و سلم) خير أعمالکم الصلاة و قد إتفق أيضا علي أن ابن عمر و الحسن و الحسين (عليهما السلام) و بلال و جماعة من الصحابة أذنوا به.

صحيح اين است که اذان در ابتداي امر با «حي علي خير العمل» آغاز شده است چون آنچه مور اتفاق است اين است که در روز خندق رسول خدا صلّي الله عليه و آله با همين جمله مردم را به نماز  دعوت فرمودند. و نيز رسول خدا صلّي الله عليه و آله فرمودند: ‌بهترين اعمال شما نماز است و بر اين مطلب اتفاق وجود دارد که عمر و [امام] حسن و [امام] حسين [عليهما السلام] و بلال و گروهي ديگر از صحابه به همين شکل اذان گفتند.

الروض النضير، ج 1، ص 542 - الإعتصام بحبل الله المتين، ج 1، ص 307 و 313.

در روز خندق، حي علي خير العمل تشريع شد و حي علي خير العمل يعني حي علي الصلاة؛ عبدالله بن عمر و امام حسن (عليه السلام) و امام حسين (عليه السلام) و جماعتي از صحابه، با جمله «حي عل خير العمل» اذان مي‌گفتند.

اين صراحت دارد بر اين که سيره آقا امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام بر «حي علي خير العمل» بوده است.

باز هم آقاي حافظ علوي روايت ديگري نقل مي‌کند از جابر بن يزيد جعفي از اصحاب سر امام باقر عليه السلام و امام صادق عليه السلام:

أن أبي جعفر (عليه السلام) قال أذاني و أذان آبائي، النبي و علي و الحسن و الحسين و علي بن الحسين حي علي خير العمل حي علي خير العمل.

[حضرت] امام باقر (عليه السلام) فرمود: اذان من و اذان پدران  من، و اذان پيامبر و علي و حسن و حسين و علي بن حسين «حي علي خير العمل حي علي خير العمل» بوده است.

الأذان بحي علي خير العمل حافظ علوي، ص 54، ح 74 - الإعتصام بحبل الله المتين، ج 1، ص 294.

از لحن روايت مشخص است، که آقا امام صادق عليه السلام از دست بعضي ناراحت بوده که اين را فرموده است.

حديث سوم باز از عبيده سلماني است:

قال: کان علي بن ابيطالب و الحسن و الحسين (عليهم السلام) و عقيل بن ابي طالب و ابن عباس و عبدالله بن جعفر و محمد بن الحنفيه يؤذنون إلي أن فارقوا الدنيا، فيقولون: حي علي خير العمل و يقولون: لم تزل في الأذان.

[حضرت] علي بن ابي طالب و حسن و حسين (عليهم السلام) و عقيل بن ابي طالب و ابن عباس و عبدالله بن جعفر و محمد بن حنفيه در اذان خود تا زماني که از دنيا رفتند به اين شکل اذان مي گفتند که در اذان خود «حي علي خير العمل» را مي‌آوردند و همواره اين جمله را در اذان خود داشتند.

الأذان بحي علي خير العمل، حافظ علوي، ص 107.

در هيچ جا اين «حي علي خير العمل» را در اذان ترک نکردند و استمرار داشتند تا لحظات آخر عمرشان. يعني اين بزرگان در طول عمرشان يک اذان بدون حي علي خير العمل نگفتند.

اين سه روايت نشان داد که اميرالمؤمنين عليه السلام و امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام و امام باقر عليه السلام و امام صادق (عليه السلام)، اذانشان به حي علي خير العمل بوده است.

 

 

بلال مؤذن رسول خدا مقيد به گفتن «حي علي خير العمل»

ما بعد از اين بزرگواران از صحابه، مي‌رسيم به بلال مؤذن رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) که مقيد بوده به حي علي خير العمل. آقاي طبراني در معجم کبير و بيهقي در سنن نقل مي‌کنند:

بِلالٍ أَنَّهُ کان يؤَذِّنُ بِالصُّبْحِ فيقول حَي على خَيرِ الْعَمَلِ

عن بلال أنه کان يؤذن بالصبح فيقول حي علي خير العمل.

از بلال روايت شده است که او  براي نماز صبح خود «حي علي خير العمل» مي‌گقتند.

المعجم الکبير، ج1، ص 352، اسم المؤلف:  سليمان بن أحمد بن أيوب أبو القاسم الطبراني الوفاة: 360 ، دار النشر : مکتبة الزهراء - الموصل - 1404 - 1983 ، الطبعة : الثانية ، تحقيق : حمدي بن عبدالمجيد السلفي ـ جامع الاحاديث (الجامع الصغير وزوائده والجامع الکبير)، ج 19   ص 143، اسم المؤلف: الحافظ جلال الدين عبد الرحمن السيوطي  الوفاة: 19/جمادى الاولى / 911هـ  ، دار النشرـ کنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، ج 8، ص 161، اسم المؤلف: علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين الهندي الوفاة: 975هـ ، دار النشر: دار الکتب العلمية - بيروت - 1419هـ-1998م ، الطبعة: الأولى، تحقيق: محمود عمر الدمياطي ـ السنن الکبرى، البيهقي، ج 1، ص 425.

البته تحريفي در اين روايت شده که در آخرش گفته‌اند:

فأمر النبي أن يجعل مکانها الصلاة خير من النوم و ترک حي علي خير العمل.

پيامبر اکرم امر فرمودند: تا در اذان به جاي «الصلاه خير من النوم»، «علي خير العمل» بگويد.

و گفتيم که در خيلي از کتاب‌هايشان مثل سيره حلبي و کنز العمال متقي هندي که مقيد بودند عين آنچه که در مصادر اوليه بوده نقل کنند، اين قضيه آخر در آنها وجود ندارد. يعني مشخص است که اينها همه بعد از قرن نهم و دهم تغيير داده‌اند؛ چون آقاي حلبي متوفاي 1022 و متقي هندي متوفاي قبل از هزار است و تا آن زمان کتاب‌ها دست نخورده بوده است و اين ذيل حديث:

فأمر النبي أن يجعل مکانها الصلاة خير من النوم و ترک حي علي خير العمل.

پيامبر اکرم امر نمودند تا به جاي آن «الصلاه خير من النوم» بگويند و حي علي خير العمل بگويند.

در کتاب‌هاي اوليه نبوده است وگرنه متقي هندي که از نظر دقت و اعتمادش مورد نظر اهل سنت است، آن را در کنز العمال مي‌آورد و اينها در قرون اخير در آن تصرف و تحريف کرده‌اند و اين ذيل حديث، در جامع ابن ابي شيبه، الروض النضير، المحلي ابن حزم، سيره حلبي و کنزالعمال نيست.

همچنين در کتاب البحر الزخار از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل مي‌کند:

سمعت رسول الله يقول إن خير أعمالکم الصلاة و أمر بلال أن يؤذن بحي علي خير العمل.

از رسول خدا صلّي الله عليه و آله شنيدم که فرمودند: بهترين اعمال شما نماز است و بلال را امر فرمود تا در اذان خود «حي علي خير العمل» بگويد.

البحر الزخار، ج 2، ص 191.

در کنز العمال هم اين تعبير آمده است:

کان بلال يؤذن بالصبح فيقول حي علي خير العمل.

بلال اذان صبح مي‌گفت: و در آن «حي علي خير العمل» مي‌گفت.

کنز العمال، ج 8، ص 342.

باز هم در کتاب الإعتصام بحبل الله المتين صراحت دارد که قاضي حسين در تعليقش آورده:

روي عن علي أنه کان يقول حي علي خير العمل و به أخذت الشيعة.

از علي بن ابي طالب روايت شده است که او در اذان خود «حي علي خير العمل» مي‌گقت و شيعيان به همين جمله تمسک مي‌کنند.

همچنين در کتاب الأذان بحي علي خير العمل، صفحه 61 اين تعبير را نقل مي‌کند که علي عليه السلام مي‌گويد:

سمعت رسول الله يقول لما أنتهي بي إلي سدرة المنتهي فرأيت بجلال الله ما رأيت، قال لي: يا محمد حي علي خير العمل. قلت: يا رب و ما خير العمل؟ الصلاة قربان أمتک.

از رسول خدا صلي الله عليه و آله‌ شنيدم که مي‌فرمود: زماني که در معراج به سدره المنتهي رسيدم و در آن جا از جلال خداوند آنچه را بايد ببينم ديدم و در آن جا به من فرمودند که اي محمد! بشتاب به سوي بهترين کارها. گفتم: اي پروردگار! بهترين کارها چيست؟ نماز مايه تقرب امت تو به خداوند است.  

وقتي در شب معراج به سدرة المنتهي رسيدم، خطاب آمد که اي محمد بشتاب به عمل خير، گفتم عمل خير چيست؟ گفت نماز، که قربان (وسيله تقرب) امت توست.

 

 

عمر، بلال را از گفتن «حي علي خير العمل» در اذان نهي مي‌کند

در بين صحابه، بلال متوفاي 16 يا 20 هجري، اولين نفري بود که به حي علي خير العمل مقيد بود. البته رواياتي داريم که در زمان عمر، عمر به بلال گفت که حي علي خير العمل نگو، بلال گفت من ديگر بعد از اين اذان نخواهم گفت؛ و ديگر بعد از آن بلال اذان نگفت و يکي از عواملي که باعث ترک حي علي خير العمل شد، ترک اذان بود توسط بلال، و ديگران هم آمدند اذان را بدون حي علي خير العمل گفتند و بين مردم هم همين رواج پيدا کرد و به جاي آن الصلاة خير من النوم آمد.

 

 

ابومحذوره از صحابه‌اي است، که در اذان «حي علي خير العمل» مي‌گفت

ابو محذوره متوفاي 59 هجري، دومين کسي است از صحابه، که حي علي خير العمل مي‌گفت و در کتاب‌هاي متعدد اهل سنت آمده، حتي در کتاب لسان الميزان ابن حجر و ميزان الإعتدال ذهبي صراحت دارند در شرح حال ابو محذوره که مي‌گفت:

أمرني رسول الله أن أقول في الأذان، حي علي خير العمل.

رسول خدا صلّي الله عليه و آله به من امر نمودند و تا در اذان «حي علي خير العمل» بگويند.

حالا ما کاري نداريم که ابو محذوره براي ما مورد قبول هست يا نه، ولي از باب قاعده الزام، اين سخن در کتاب‌هاي متعدد أهل سنت آمده که مي‌گويد: وقتي رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم به من اذان را آموزش داد، به من گفت که در اذان حي علي خير العمل را بگويم.

کتاب البحر الزخار، ج 2، ص 192 و ميزان الإعتدال، ذهبي، ج 1، ص 139 و لسان الميزان، ج 1، ص 268.

همچنين در کتاب جواهر الأخبار و الآثار که تلخيص البحر الزخار است، در آنجا هم از محمد بن منصور از ابوالقاسم نقل مي‌کند:

أمره أن يؤذن و يذکر ذلک حي علي خير العمل في أذانه، إن رسول الله أمره به.

او را امر نمود تا اذان بگويد و در آن «حي علي خير العمل» را ذکر کند و رسول خدا صلّي الله عليه و آله به اين کار امر فرمود.

و آقاي حافظ علوي که مورد اعتماد ذهبي است، در کتاب الأذان بحي علي خير العمل و الإعتصام بحبل الله المتين آورده که ابو محذوره مي‌گويد:

أمرني رسول الله أن أقول في الأذان حي علي خير العمل.

رسول خدا صلّي الله عليه وآله مرا امر نمود تا در اذان «حي علي خير العمل» بگويم.

و احمد بن عيسي صاحب أمالي که از علماي زيدي است از ابوالجارود از ابو محذوره نقل مي‌کند:

أمرني رسول الله أن أقول في الأذان حي علي خير العمل.

رسول خدا صلّي الله عليه و آله به من امر نمود تا در اذان «حي علي خير العمل» بگويم.

الإعتصام بحبل الله المتين، ج 1، ص 284.

 

 

ابورافع از صحابه‌اي است، که در اذان «حي علي خير العمل» مي‌گفت

ابو رافع از صحابه اميرالمؤمنين عليه السلام و سومين شخصي از صحابه است که حي علي خير العمل را در اذان مي‌گفت و اولين کسي است که در تاريخ اسلام و شيعه، علم رجال نوشته و اسامي تمام لشکريان علي عليه السلام را در جنگ جمل نوشت. در کتاب الأذان بحي علي خير العمل حافظ علوي، صفحه 28 و الإعتصام بحبل الله المتين، جلد 1، صفحه289 و 294 از ابو رافع آورده که:

کان النبي إذا سمع الأذان قال کما يقول، إذا بلغ حي علي خير العمل، قال لا حول و لا قوة إلا بالله.

هنگامي که پيامبر اکرم اذان را به آن شکلي که ديگران اذان مي‌گويند شنيد وقتي به «حي علي خير العمل» رسيد فرمود: «لا حول ولا قوه الا بالله».  

الأذان بحي علي خير العمل حافظ علوي، صفحه 28 و الإعتصام بحبل الله المتين، جلد 1، صفحه289 و 294.

وقتي مؤذن به حي علي خير العمل مي‌رسيد، رسول اکرم صلي الله عليه و آله و سلم مي‌گفتند لا حول و لا قوة إلا بالله.

پس به سه تن از معصومين و سه تن از صحابه، که سيره آنها، گفتن حي علي خير العمل بوده اشاره شد. از معصومين: اميرالمؤمنين عليه السلام و امام حسن عليه السلام و امام حسين عليه السلام و از صحابه: بلال و ابو محذوره و ابو رافع بودند.