در بررسي تاريخ پيدايش و گسترش بابي گري در ايران، نمونه هاي فراواني از گروش يهوديان جديدالاسلام به اين فرقه مشاهده مي شود که به رواج دهندگان اوّلية بابي گري و عناصر مؤثر در رشد و گسترش آن بدل شدند. مي دانيم که بابي گري را يک يهودي جديدالاسلام ساکن رشت، به نام «ميرزا ابراهيم جديد»، به سياهکل وارد کرد.1 و نيز مي دانيم اوّلين کساني که در خراسان بابي شدند يهوديان جديدالاسلام مشهد بودند.2 معروف ترين ايشان ملا عبدالخالق يزدي است که ابتدا در يزد اقامت داشت. او از علماي دين يهود بود و پس از مسلمان شدن در زمره اصحاب مقرب شيخ احمد احسايي جاي گرفت و احسايي هفت سال در خانة وي سکونت داشت. ملا عبدالخالق يزدي سپس به مشهد مهاجرت کرد، در صحن حضرت رضا(ع) نماز جماعت و بساط منبر و وعظ برقرار نمود و به نوشته مهدي بامداد به يکي از «علماي طراز اوّل مشهد» بدل شد.3 گوبينو مي نويسد:

«[ملا عبدالخالق يزدي] از شاگردان شيخ احمد احسايي بود... و از حيث مقام علمي و فضايل شهرت زيادي داشت و در انظار عامه احترام و اعتباري پيدا کرده بود».4

يهوديان مشهدي که تعداد ايشان در سال 1831 حدود دوهزار نفر گزارش شده، در سال 1839 م. اندکي پس از استقرار کمپاني ساسون در بوشهر و بمبئي، پنج سال پيش از آغاز دعوت علي محمد باب، به طور دسته جمعي مسلمان شدند بي آنکه هيچ فشاري بر ايشان باشد و کدخداي ايشان، به نام ملامشايخ، به ملامهدي و خاخام ايشان، به نام ملا بنيامين يزدي، به ملا امين تغيير نام داد. گروهي از جديد الاسلام هاي مشهد در سلک اهل تصوف بودند و به ترويج افکار ميرزا ابوالقاسم سکوت شيرازي به عنوان مرشد خود مي پرداختند.5 گروهي از آنان به بابي گري پيوستند و بعدها نقش فعالانه اي در گسترش بهايي گري بر عهده گرفتند.6

گروش اين يهوديان به اسلام واقعي نبود و ايشان به طور پنهان يهودي بودند. «دايرةالمعارف يهود» پديده جديدالاسلام هاي مشهد را در ذيل مدخل «يهوديان مخفي» مطرح کرده نه در مدخل «مرتدين»7 و در جاي ديگر تصريح مي کند که آنان به عنوان «يهودياني در لباس اسلام» به حيات خود ادامه دادند.8 والتر فيشل، محقق يهودي، مي نويسد که اين جديدالاسلام ها همچنان مخفيانه به دين يهود پايبند بوده و هستند.9 فيشل اين مطلب را در سال 1328 عنوان مي کند. به عبارت ديگر، در طيّ دوران طولاني 110 ساله اي (1839ـ1949) که از مسلمان شدن اين يهوديان مي گذشت، اينان همچنان در خفا يهودي بودند.

از جمله اين يهوديان مشهدي فردي به نام ملا ابراهيم ناتان را مي شناسيم که رهبري يک شبکه فعال اطلاعاتي انگليس را در منطقه بر عهده داشت و در سال 1844 (سال آغازين دعوي باب) به بمبئي مهاجرت کرد. توماس تيمبرگ مي نويسد: ملا ابراهيم ناتان، به سان يهوديان بغدادي (ساسون ها و بستگان و کارگزاران ايشان) «داراي پيوندهاي قوي» با جامعه يهودي خراسان بود و نيز داراي پيوندهاي قوي با حکومت بريتانيا.10« دايرة المعارف يهود» تصريح مي کند که ملا ابراهيم ناتان رهبري يهوديان بخارايي، افغاني و ايراني مقيم بمبئي را بر عهده داشت و «نقش مهمي در جنگ اوّل انگليس و افغان ايفا نمود».11 اين مأخذ، در جاي ديگر، از ملا ابراهيم ناتان به صراحت به عنوان «مأمور اطلاعاتي بريتانيا» ياد کرده است.12

صرف نظر از انوسي ها (يهوديان مخفي)، نقش يهوديان علني در ترويج و گسترش کمي و کيفي بابي گري و بهائي گري نيز چشم گير است. اسماعيل رائين در واپسين کتابش، که در اوايل پيروزي انقلاب اسلامي ايران منتشر شد، مي نويسد: «بيشتر بهائيان ايران يهوديان و زردشتيان13 هستند و مسلماناني که به اين فرقه گرويده اند در اقليت مي باشند. اکنون سال هاست که کمتر شده مسلماني به آنها پيوسته باشد...»14 سال ها پيش از رائين، در اوايل حکومت رضا شاه، آيتي نظر مشابهي ابراز داشت و به سلطه يهوديان بر جامعه بهائي ايران اشاره کرد: «اين بشارتي است براي مسلمين که بساط بهائيت به طوري خالي از اهل علم و قلم شده که زمام خامه را به دست مثل حکيم رحيم و اسحاق يهودي و امثال او داده اند.»15 رائين مي نويسد:

بهائيان از بدو پيدايش تا به امروزه همواره از جهودان ممالك استفاده كرده آنها را بهائي كرده اند. مي دانيم كه ذات يهودي با پول و ازدياد سرمايه عجين شده است، يهوديان ممالك مسلمان، كه عده كثيري از آنها دشمن مسلمانان هستند و همه جا در پي آزار رسانيدن و دشمني با مسلمين مي باشند، خيلي زودتر از مسلمان به بهائيت گرويده اندو از امتيازهاي مالي بهره فراوان برده و مي برند و مقداري نيز  به مركز بهائيت(عكا) مي فرستند.16
حسن نيكو، مبلغ پيشين بهائي، نظري مشابه دارد و مي نويسد:

طبقه ديگر[بهائيان]يهودي هستند كه با چه بغض عناد به اسلام معروف اند... در چنين صورتي اگر كسي علمي بلند كند كه با عث تفريق و تشتّت جمعيت اسلام شود و سبب تفريق مسلمين گردد، البته دشمن... دلشاد گرديده وي را استقبال مي كند... [يهوديان] در دخول در مجامع و محافل بهائيان سه فايده مسلم براي خود تصور داشته: اول آنكه لااقل سياهي لشگر دشمني مي شود كه بر ضدّ اسلام قيام كرده و رايت تشتّت و تفريق را بلند نموده است؛ دوم آنكه از مسئله اجتناب و دوري كه در مسلمين شيهخ نسبت به يهود بود مستخلص مي شوند و با آنها معاشرت مي كنند، بلكه وصلت مي نمايند؛ سوم آنكه اگر غلبه و قدرت با بهائيان گردد عجالتاً خودي در حزب آنان وارد كرده باشند...17

فضل الله مهتدي معروف به صبحي، مبلغ پيشين بهائي، كه سال ها منشي مخصوص عباس افندي بود، مي نويسد:
«به نظر اين بنده بيشتر از آنان براي فرار از يهوديت بهائي شده اند تا گذشته از اينكه اسم جهود از روي آنها برداشته شود، در فسق و فجور نيز في الجمله آزادي داشته باشند. و من از اين قبيل يهوديان نه در همدان بلكه در طهران نيز سراغ دارم و بر اعمال آنان واقفم».18

صبحي مهتدي اشاراتي به عملكرد يهوديان بهائي شده دارد. از جمله مي نويسد:
از چند سال پيش من آگهي پيدا كردم كه شوقي همه خويشاوندان و پدر و مادر و برادرها و خواهرها و دائي زاده ها و فرزندانشان را رانده و ميان آنها تيرگي پديد شده و اكنون همه كارها در دست بيگانگان است و بزرگ و سر بهائيان آنجا هم يك بيگانه است و هيچ ايراني دست اندكار نيست جز لطف الله حكيم كه از جهودان بهائي است و كارش آوردن و گرداندن بهائيان است بر سر گور سروان اين كشيش كه در ايران به اين كار«زيارتنامه خواني» مي گويند:...

خاندان حكيم از بيخ و بن يهودي هستند و آئين و روش اين كيش را نگه مي دارند؛ ولي هر دسته اي از آنها در كيشي فرورفته اند؛ دكتر ايوب مسلمان شد و در مسلماني استواري نشان داد. به مسجد مي رفت و فرزندانش را مسلمان نمود، چنان كه اكنون هم هستند. ميرزا شكرالله و يك دسته از بستگانش يهودي بود و هستند. ميرزا جالينوس و ميرزا يعقوب و فرزندان ميرزا نورالله مسيحي و پروتستانت شدند و ميرزا جالينوس پايگاه كشيشي گرفت و در كليسا روزهاي يكشنبه پند بده بود و از روي انجيل سخنراني مي كرد. دكتر ارسطو پدر دكتر منوچهر و غلامحسين و برادرش لطف الله، كه نامش را برديم، بهائي شدند. و همه اينها در هر كيشي كه خودنمايي مي كردند شور و جوش نشان مي دادند؛ ولي در خانه همه با هم همدست و يگانه بودند تا آنجا كه ارسطو دختر زيباي خود را به هيچ يك از خواستگاران بهائي نداد و به ميرزا جالينوس[مسيحي شده] داد.19

خاندان حكيم از خاندان هاي متنفذ دوران قاجار و پهلوي و از نسل يك يهودي مهاجر به نام حکيم سليمان اند که در زمان فتحعلي شاه قاجار به ايران کوچيده بود. اعقاب او به نام حکيم حق نظر و حکيم موشه (مشه) پزشک خصوصي ناصرالدين شاه قاجار شدند و شبکه گسترده خود را در ايران تنيدند.20

نمونه ديگر، گروش يهوديان به بابي گري و بهائي گري در کاشان است. از جمله يهوديان سرشناس کاشان که بهائي شدند و خاندان هاي ثروتمند و پرشماري بنياد نهادند، بايد به افراد زير اشاره کرد: آقا يهودا نياي خاندان ميثاقيه، ملاربيع که نام خاندان وي ذکر نشده، حکيم يعقوب نياي خاندان برجيس، ميرزا عاشور (آشور) و برادران و خواهرش که خانواده هاي پرجمعيت ساجد و ماهر و وحدت و غيره از نسل ايشان است. حکيم فرج الله نياي خاندان توفيق، ميرزا ريحان (روبين) نياي دو خاندان ريحاني (از نسل پسري) و روحاني (از نسل دختري) ملا سليمان و ميرزا موسي و ميرزا اسحاق خان نياکان خاندان هاي متحده و اخلاقي، ميرزا يوسف خان نياي خاندان يوسفيان21 (به سبب سکونت اعضاي اين خاندان ها در همدان و کاشان، برخي از ايشان همداني نيز به شمار مي روند.)

در همدان نيز وضعي مشابه با کاشان ديده مي شود. حسن نيکو مي نويسد: «در همدان، که مرکز مهم بهائيان است، به استثناي سه چهار نفر همگي يهودي بهائي شده هستند «و همان کليمي ها، که بهائي شده اند، زمام امور را به دست گرفته هر اقدامي که مخالف روح اسلاميت است مي کنند و هميشه به آن سه چهار نفري که، به اصطلاح خودشان، بهائي فرقاني هستند طعن مي زنند و آنان را در هيچ محفل رسمي عضويت نمي دهند».22

تعداد زيادي از خانواده هاي بهائي همدان از تبار حاجي لاله زار (العازار)، يهودي همداني، هستند. او نياي دو هزار نفر يهودي، مسيحي و بهائي است. يکي از پسران او مسيو حائيم است که مسيحي شد. ديگري به نام دکتر موسي خان (حکيم موشه) نيز مسيحي شد. يکي از پسران دکتر موسي خان به نام حکيم هارون يهودي است. خانواده گوهري از نسل ابراهيم، يکي ديگر از پسران حاجي لاله زار است. خانوادة گرانفر، از نسل موشه پسر ديگر حاجي لاله زار، بهائي است. حاجي ميرزا يوحنا پسر حافظ الصحه بهائي است. آقا يعقوب لاله زاري يهودي است. حاجي يهودا (حاجي شکرالله جاويد) بهائي است. حاجي ميرزا اسحاق يهودي است. دکتر يوسف سراج بهائي است. حاجي ميرزا طاهر، پدر دکتر نصرالله باهر، بهائي بود. حاجي سليمان، پسر حاجي لاله زار، مسيحي بود. عزرا، پسر ارشد حاجي لاله زار، يهودي بود. او نياي خانواده هاي رسمي و کيميابخش است. حکيم موشه پدر دکتر داوود يهودي بود. روبن پسر آقا عزرا نيز يهودي بود. او پدر نجات رابينسن است. حاجي العازار شوشتي يهودي بود. عطاءالله خان حافظي، پسر ميرزا يوحنا، يهودي بود. نورالله احتشامي، پسر دکتر داوود مسيحي بود.23

وضعي مشابه با شيراز و مشهد و کاشان و همدان را در اراک24 و تربت25 و رشت26 و ساير نقاط ايران و حتي سياهکل27 مي توان ديد.
در تهران نيز جمع قابل توجهي از يهوديان بهائي شده وجود داشت. بعدها در دورة پهلوي، گروهي از ثروتمندان خاندان هاي يهودي ـ بهائي سراسر ايران در تهران مجتمع شدند و شبکه اي متنفذ و مقتدر پديد آوردند که در قلب آن خاندان هاي آزاده، اتحاديه، اخوان صفا، ارجمند، برجيس، برومند، جاويد، حافظي، حقيقي، حکيم، شايان، صميمي، عزيزي، عهديه، فيروز، لاله زار، لاله زاري، مؤيد، ماهر، مبين، متحده، متحدين، مجذوب، معنوي، ملکوتي، ميثاقيان، ميثاقيه، نصرت، وحدت، يوسف زاده برومند، يوسفيان و غيره جاي داشتند. در اواسط دوران سلطنت رضا شاه (1312) افرادي چون ميرزا اسحاق خان حقيقي، يوسف وحدت، عبدالله خان متحده، جلال ارجمند و اسحاق خان متحده (يهوديان بهائي شده) متنفذان سران جامعه بهائي تهران بودند.28

گروش يهوديان به بهائيت و تلاش براي تبديل اين فرقه به يک دين متنفذ جهاني به ايران محدود نيست و در ساير کشورها، به ويژه در اروپا و ايالات متحده آمريکا، نيز يهوديان و يهوديان مخفي (به ظاهر مسيحي) به اين فرقه پيوستند. نامدار ترين ايشان هيپولت دريفوس است. دريفوس نقش مهمي در گسترش و تقويت بهائيت ايفا نمود. او در حوالي سال 1317 ق. بهائي شد و در سال 1318 ق. در 70 سالگي در پاريس در گذشت. دريفوس در سال 1318 ق. به عکا رفت و مدتي با عباس افندي بود.29 شناخت نام هاي به ظاهر مسيحي اروپاييان و آمريکاييان بهائي شده دشوار است ولي خانم پولاک را نيز مي شناسيم که بهائي شد و آسيه نام گرفت.30 اين خانم نيز، چنان که نام او نشان مي دهد، به يکي از خاندان هاي زرسالار يهودي (خاندان پولاک) تعلق داشت.31

براساس چنين بستر و با اتکا بر چنين حمايت هايي است که بهائي گري در طول بيش از يک قرن فعاليت خود در ايالات متحده آمريکا32 به سازماني بسيار متنفذ هم از نظر کمي و هم از نظر کيفي، در اين کشور بدل شد. مرکز بهائيان جهان در آوريل 1985 تعداد اعضاي اين فرقه در کل قاره آمريکا را 857 هزار نفر اعلام کرده است.33 بخش مهمي از اين گروه بهائيان ايراني مهاجر در سال هاي پس از انقلاب اسلامي هستند و بخشي بهائيان ايراني که در طول يکصد سال اخير به تدريج به ايالات متحده و ساير کشورهاي قاره آمريکا مهاجرت کردند. صرف نظر از جمعيت کثير بهائيان آمريکا، به نفوذ اين فرقه در نهادهاي دانشگاهي و پژوهشي ايالات متحده آمريکا، که به حاکميت ايشان بر حوزه مطالعات ايراني در ايالات متحده آمريکا انجاميده است، نيز بايد توجه کرد.

ماهنامه موعود شماره 93
عبدالله شهبازي

پي نوشت ها:
1. تاريخ ظهور الحق، ج 8، ق 2، ص 894.
2. حبيب لوي، تاريخ يهود ايران، تهران، ج 3، ص 634.
3. ميرزا جاني کاشاني، صص 101 و 203، مهدي بامداد. شرح حال رجال ايران، ج 1، ص 382.
4. بنگريد به: تاريخ ظهور الحق، ج 8، ق 1، صص 251ـ252.
5. Thomas A.Timberg[ed]. Jews in India, India, Vikas publishing House, 1986. pp. 205.229.
6. بنگريد به: تاريخ ظهورالحق،ج8، ق1، صص 251-252.
7. Judaica, vol. 5, p. 1146
در يهوديت مرتد به يهودي اطلاق مي شود که واقعاً از يهوديت روي گردانيده است. احکام مجازات اسپينوزا. يهودي مخفي به يهودي اطلاق مي شود که براي انجام مأموريت ديني ـ سياسي يا از سر اجبار و تقيه به دين ديگر گرويده است مانند مارانوهاي اسپانيا و پرتغال و دونمه هاي عثماني و آنوسي هاي ايران. براي مثال، ناتان غزه اي اعلام مسلماني از سوي شابتاي زوي، بنيادگذار فرقه دونمه، را انجام دادن يک مأموريت جديد عنوان مي کند که با هدف برافروختن اخگر مقدس در ميان کفار [مسلمانان] او مي نويسد. شابتاي در حال انجام دادن واپسين و دشوارترين بخش مأموريت خود است و آن تسخير خليفه [حکومت عثماني] از درون است. او براي انجام دادن اين مأموريت مانند يک جاسوس عمل مي کند که به درون سپاه دشمن اعزام شده بنابراين، مسلمان شدن شابتاي به معني ارتداد نيست بلکه بغرنج ترين چهره مأموريت مسيحايي اوست. (بنگريد به: زرسالاران، ج 2، صص 344ـ345) در دايرة المعارف يهود يک مقاله مستقل به يهوديان مخفي اختصاص دارد و مقاله مستقل ديگر به مرتدان.
8. ibid. vol. 2. p.211.
9. Walter j. Fischel. &ldquoSeeret Jews of Persia&rdquo, Commentary, No. 7,1949, pp. 28-33.
10. Timberg, ibid. p. 275.
11. Judaica, vol. 8, p. 1357.
12. ibid, vol. 12. pp. 854-855.
13. دربارة گروش گروهي از زرتشتيان ايران به بهائيت و علل آن در صفحات توضيح خواهم داد.
14. رائين. انشعاب در بهائيت، ص 302.
15. آيتي، کشف الحيل، ج 2، ص 144.
16. انشعاب در بهائيت، ص 171.
17. فلسفة نيکو، ج 1، صص 81ـ82.
18. خاطرات صبحي، ص 128.
19. فضل الله صبحي مهتدي، پيام پدر، ص 224.
20. بنگريد به: حبيب لوي، تاريخ يهود ايران، ج 3، صص 743ـ753.
21. تاريخ ظهور الحق، ج 9، ق 2، صص 700ـ716.
22. فلسفة نيکو، ج 1، ص 19.
23. Houman Sarshar[ed]. Eathers Children: A Portrait Pf Iranian Jews. USA. CA. The Conter For Iranian Jewish Oral History, 2002. p. 201.
24. همان، ج 8، ق 1، ص 273.
25. همان، ص 242.
26. همان، ج 8، ق 2، ص 765.
27. ميرزا يحيي، ميرزا خليل و آقاخان اسرائيلي سياهکلي. (همان، ص 775).
28. انشعاب در بهائيت، صص 266ـ267.
29. تاريخ ظهور الحق، ج 8، ق 2، صص 1184ـ1185.
30. همان، ص 1199.
31. براي آشنايي با خاندان پولاک بنگريد به: زرسالاران، ج 2، صص 133ـ135.
32. فعاليت بهائيان در ايالات متحده آمريکا از سال 1892 و با شرکت در نمايشگاه جهاني کلمبيا (شيکاگو) آغاز شد. (گوهر يکتا، ص 275).
33. Iranica, vol. 3, p. 450.

پايگاه اطلاع رساني موعود