| تاريخ: 03 مرداد 1392 | تعداد بازديد: 1187 |
|
| امام حسن مجتبي(ع) و تبيينِ سياستِ اسلامي | ||
|
اشاره: در پانزدهم ماه رمضان المبارک سال سوّم هجرت(1) و در خانه دخت گرامي رسول خدا حضرت فاطمه زهرا(س) فرزندي چشم به جهان گشود که ولادت او باعث شادي و سرور نبي مکرّم اسلام(ص) گرديد. او را «حسن» نام نهادند. از پيامبر بزرگوار، حضرت محمّد(ص) نقل شده است که خطاب به ايشان فرمودند:« أشبهتَ خَلقي و خُلقي».(2) يعني؛ اي حسن [جان]، تو از جهت آفرينش(صورت) و اخلاق(سيرت و رفتار) شبيه من هستي. روشن است که مصاحبت با انسان کاملي، همانند پيامبر(ص) و رشد و نموّ نمودن در منزل شخصيتي بزرگ، همانند حضرت امام عليّ(ع) و زن نمونه و کامل مانند حضرت فاطمه زهرا(س)، نتيجه اش تولّد انسان کاملي همانند حسن بن عليّ(عليهما السلام) است. هيچ انساني در جهان هستي از جهت کمالات و مقامات انساني همانند اهل بيت عصمت و طهارت(ع) نبوده و نخواهد بود، سلام الله عليهم اجمعين. ضمن عرض تبريک به مناسبت ميلاد نوراني و پر خير و برکت اين امام عزيز و کريم آل محمد(ص)، توجه خوانندگان گرامي را به نوشتاري کوتاه که پيرامون شخصيت، فضائل علمي- اخلاقي ايشان و تبيين معناي صحيح سياست و خلافت اسلامي و دلائل تحميل صلح بر حضرت امام حسن مجتبي(ع) نگارش يافته، جلب مي کنم: 1- شخصيت علمي، اخلاقي امام (ع) پيرامون مقام و شخصيت علمي، اخلاقي سبط اکبر پيامبر(ص)، حضرت امام مجتبي(ع)، سخن بسيار است که فقط به ذکر چند حديث در اين باره اکتفا مي شود: قال الرسول(صلّي الله عليه وآله): « لو کان العقل رجلاً لکان الحسن». يعني؛ اگر قرار بود عقل به صورت انساني مجسم شود، همانا به صورت "حسن بن عليّ [ع] " جلوه مي کرد. قال الصادق(عليه السلام): « انّ الحسن بن عليّ(ع) کان اعبد الناس في زمانه و ازهدهم و افضلهم و کان اذا حجّ، حجّ ماشياً و...».(3) يعني؛ به راستي که [امام حسن مجتبي(ع)] در زمان خويش عابدترين، زاهدترين و داناترين مردم بود. در باره ابعاد علمي و صفات پسنديده اخلاقي مانند تواضع، جود و بخشش، کرامت، سخاوت، علم و دانش، شجاعت؛ نقل هاي تاريخي فراواني وجود دارد که در کتب تاريخ اسلام و تاريخ زندگاني ائمه معصومين(ع) مکتوب مي باشد، مانند داستاني که در باره تواضع و بر خورد شايسته با مردم و به خصوص تهيدستان در تاريخ آمده است که امام حسن(ع) در محلي نشسته بودند، هنگامي که خواستند از آن جا بروند شخص تهيدستي وارد شد، امام(ع) به او خوش آمد گفت و او را مورد محبت قرار داده و به او فرمود: « انّک جلستَ علي حين قيام منّا افتأذن لي بالإنصراف». يعني؛ تو به هنگام بلند شدن ما آمدي آيا اجازه مي دهي که برويم؟، مرد گفت: آري، اي فرزند رسول خدا(ص). در روايتي حسن بصري در مورد سياست از امام حسن مجتبي(ع) سوال مي کند، حضرت چنان با بيان شيرين و کلمات زيبا به او پاسخ مي دهد که که هر خواننده اي با شنيدن آن به وجد مي آيد. قال الحسن بن عليّ(ع): « هي[السياسة] أن ترعي حقوق الله و حقوق الأحياء و حقوق الأموات، فأما حقوق الله. فاداء ما طلب، و الإجتناب عما نهي، و اما حقوق الأحياء: فهي ان تقوم بواجبك نحو اخوانك، و لا تتأخر عن خدمة أمتك، و ان تخلص لولي الأمر ما أخلص لأمّة و أن ترفع عقيدتك في وجهه اذا ما حاد عن الطريق السوي و امّا حقوق الأموات، فهي أن تذكر خيراتهم و تتغاضي عن ساوئهم، فانّ لهم ربّاً يُحاسبهم».(4) يعني؛ سياست آن است كه حقوق خداوند، و حقوق زنده ها، و حقوق مرده ها؛ را رعايت كني. اما حقوق خداوند، پس عبارت است از انجام آنچه كه خواسته خداوند است و پرهيز از آنچه كه او نهي كرده است. اما حقوق زنده ها آن است كه به وظيفه خود در برابر برادرانت عمل كني و از خدمت امت خويش بازنماني و تا زماني كه ولي امر مسلمين با امت خود صادق است، با او صادق باشي و هنگامي كه وي از راه راست منحرف شد، عقيده ات را رو در روي او اظهار كني و اما حقوق مردگان: اين است كه نيكي هاي آنان را ياد كني و از بدي هاشان چشم بپوشي، چرا كه آن ها را پروردگاري است كه از آنان حساب كشي مي كند. 2- حضور در کنار پدر بزرگوار حضرت امام حسن مجتبي(ع) قبل از آن که عهده دار مسئوليت امامت مسلمانان بشود در دوران حکومت پدر بزرگوارشان حضرت عليّ(ع) در ماموريت هاي مختلف از جمله در جنگ هاي سه گانه زمان ايشان شرکت وبا شجاعت و جوان مردي بي نظير خود نقش مهمي در نابودي و شکست دشمنان امامت و ولايت حقّه اميرالمومنين(ع) ايفا کرد. در جنگ با ناکثين، امام عليّ(ع) او را به نمايندگي از خود به کوفه فرستاد تا مردم منطقه را از شورش دشمن آگاه نمايد به طوري که حضرت توانست با سخنان آتشين خود، ده هزار نفر از مردم کوفه را براي حضور در جنگ بسيج کنند. در جنگ صفّين نيز امام حسن مجتبي(ع) يکي از رزمندگاني بودند که در تحريک مردم عليه قاسطين فعاليت قابل توجهي از خود نشان دادند و خطاب به سربازان کوفه فرمودند:« در جنگ در جنگ با دشمنان(معاويه و سربازان او) که در مقابل شما صف کشيده اند دست به دست هم بدهيد و هرگز سستي از خود نشان ندهيد که سستي ريشه هاي دل را قطع مي کند».(5) 3- حوادث دوران امامت حضرت امام حسن مجتبي(ع)، در شام گاه بيست و يکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجرت که حضرت مولي الموحدين، امام عليّ بن ابي طالب(ع) به دست ابن ملجم (لع) به شهادت رسيد، مسئوليت هدايت و امامت مسلمانان را عهده دار شد و بالاي منبر مسجد جامع شهر، پس از تعريف و ستايس مقام پدر بزرگوارش و حقانيت اهل بيت پيامبر(ص) به خلافت، مردم کوفه گروه گروه با وي بيعت نمودند.(6) مردم کوفه که در بحران روحي عجيبي قرار گرفته بودند در اثر اختلاف، فريب نقشه معاويه ستمگر و غاصب را خورده و به مرور از پشتيباني وحمايت امام حسن(ع) درست برداشتند وگرفتار همان شکست و ذلّت نخستين(عدم حمايت از امام عليّ (ع) و ذلّت و خواري ناشي از غلبه سپاه شام بر بصره و عراق) گرديدند. امام مجتبي(ع) که با علم امامت، شناخت خود از مردم کوفه و رفتار آنان با پدر بزرگوارش، مردم کوفه را آزموده بود براي اتمام حجت حاضر شد بيعت مشروط مردم را بپذيرد تا اين که اگر در آينده نزديک صلح و تعهدنامه مشروط با معاويه را امضا نمايند، کسي ديگر به ايشان اعتراض نکند. از لحاظ ديني و علمي براي امام مجتبي(ع) و شيعيان، معاويه و دستگاه نالايق او، عنصر فاسدي بودند که مي بايست از صحنه حاکميت بر جامعه اسلامي کنار روند و اين چيزي بود که امير المومنين(ع) نيز در هنگام به دست گرفتن خلافت اسلامي خود آن را در رأس برنامه هاي خويش قرار داده بود و اساساً چنين حرکتي موافق با سيره و روش حاکمان واقعي مي باشد که حاضر نيستند براي لحظه اي حاکميت ستمگران را پذيرا باشند، لذا همه چيز براي جنگ و مبارزه امام(ع) با حکومت شام آماده بود ولي متأسفانه باطن جامعه از انحراف رنج مي برد و قادر به تصميم گيري قطعي نبود. مردم با همان سرعتي که با امام عليّ (ع) بيعت کرده بودند، در جهت مقابل آماده بيعت با معاويه شدند. لذا وقتي که امام حسن(ع) از مردم مي خواهد به ميدان بيايند، در خانه هاي خود خزيده و حاضر به پشتيباني امام(ع) نشدند و به غير از عديّ بن حاتم و گروهي از قبيله« طيّ» و ديگر قبايل عازم لشکرگاه شدند و تعداد آن ها به 12 هزار نفر بيشتر نمي رسيد!.(7) امام مجتبي(ع) سپاه خود را به فرماندهي«عُبيدالهز بن عبّاس» به سوي سپاه 60 هزار نفري معاويه گسيل داشت و خود در مدائن اقامت فرمود تا به جمع آوري نيرو بپردازد. دوري فرماندهي کل لشگر، از سپاه باعث شد، شايعاتي که از طرف جاسوسان و عوامل معاويه پخش مي شد مؤثر افتد وسخناني مانند اينکه «حسن بن عليّ (ع) قصد صلح دارد!» نيروهاي حضرت را دل سرد نمايد تا اينکه اخذ رشوه و فريب دنيا خوردن به فرماندهي سپاه حضرت سرايت کرد!(8) بازار شايعات داغ بود...، سادگي مردم مسلمان و فريب شيطان خوردن و غافل از توطئه و دسيسه معاويه بودن و... همه و همه، باعث شد تا امام مجتبي(ع) پيشنهاد صلح از طرف معاويه را بپذيرد.(9) 4- خُدعه و نيرنگ معاويه (صلح تحميلي) پيرامون مسأله صلح امام حسن(ع) با معاويه سخن بسيار است و بزرگان و علماي اسلامي در اين باره، مقالات وکتب ارزش مندي تأليف نموده اند.(10) بسياري از مورّخان و سيره نويسان به نفع سياست اموي قلم زده و حقايق تاريخي را تحريف نموده و يا دست به جعل واقعيات تاريخي زده اند. در بررسي چگونگي و روند صلح امام حسن(ع) به نظر مي آيد، ابتدا متن و موارد قرارداد صلح را بررسي نماييم تا در ادامه به نتايج و سرنوشت صلح اشاره نمائيم. «بلاذري» و «ابن اعثم» که دو تن از مورّخين قديمي هستند، متن قرارداد صلح را با اندکي اختلاف به اين شرح نوشته اند: « هذا ما صالح عليه الحسن بن عليّ بن ابي طالب[ع]، معاوية بن ابي سفيان، صالحه علي ان يسلّم اليه الأمر[ولاية المسلمين] علي ان يعمل [فيهم] بکتاب الله وسنّة نبيّه [رسوله وسيرة الخلفاء الصالحين]، و علي انّه ليس لمعاوية ان يعهد لأحدٍ من بعده[عهداً و أن يکون الأمر بشوري] علي أن الناس آمنون حيث کانوا [من ارض الله] علي انفسهم واموالهم و ذراريهم... و علي أن لا يبغي للحسن بن علي [ع] [عائله- غائلة سوء- سراً و لا علانيةً] و علي أن يخلف احداً من اصحابه[اهل بيت رسول الله(ص)]...».(11) يعني؛ اين عهدنامه اي است که حسن بن عليّ [ع] و معاوية بن ابي سفيان بر آن توافق کرده اند: ولايت امر مسلمين از طرف حسن بن عليّ به او واگذار مي شود به شرط آن که او به کتاب خدا و سنت رسول الله(ص) و سيره خلفاي صالح عمل نمايد. معاويه نبايد کسي را به عنوان جانشين خود به خلافت تعيين کند و بايد خليفه پس از وي به نظر و رأي مردم(مومنين) تعيين شود. مردم در هر نقطه اي از کشور باشند در امنيت کامل بسر ببرند. هم چنين اصحاب و مردم [شيعيان اميرالمومنين(ع)] از نظر جان و مال و فرزندان در امان خواهند بود. معاويه تعهد مي کند که به طور آشکار و پنهان توطئه اي عليه حسن بن عليّ(ع) و برادرش نچيند. اگر چه بعضي از مورّخين شرايط مالي را نيز در موارد قرارداد آورده اند ولي درست نيست. چون امام(ع) شخصاً آن را تکذيب فرموده است و در روايت آمده که شرط مالي به منظور اداره خانواده شهداي جَمَل و صِفّين بوده است.(12) در مورد تعيين امام حسن(ع) به عنوان خليفه بعد از معاويه، نيز اخبار تاريخي زيادي وجود دارد ولي مسأله علاوه بر اين که در متن قرارداد ذکر شده(منابع قديمي) نيامده بود، بعيد نيست منشا آن پيام کتبي معاويه به امام مجتبي(ع) باشد که ضمن تعهداتي گفته بود، حاضر است، خلافت را پس از خود، به ايشان واگذار نمايد. بديهي است منظور امام حسن(ع) از تعيين خليفه بعدي با شوراي مؤمنين باشد اين نيست که امام(ع) شوراي تعيين عُمر بن الخطاب(خليفه دوم) را تاييد فرموده، بلکه منظور مقبوليت عمومي رهبر و حاکم از طرف مردم مي باشد و اين مسأله با اعتقاد شيعه منافات ندارد، زيرا شيعه معتقد است که هر امام و حاکمي(بر حق و عادل) مي بايست براي اداره امور حکومت خود از طرف عموم مسلمانان مورد قبول قرار گيرد تا بسط يد پيدا نموده بتواند وظايف ولايت امر و اداره جامعه را انجام دهد. هدف حضرت، از ذکر اين مسأله(تعيين جانشين با شوراي مومنين) از يک طرف، خط بطلان کشيدن به مورثي کردن خلافت و امامت مسلمين از طرف معاويه بوده و از طرف ديگر امام(ع) مي خواست چهره منافقانه معاويه را با طرح اين مسأله بر مردم روشن فرمايند. چنان چه بعداً روشن شد که معاويه به هيچ کدام از اين موارد جامعه عمل نپوشانيد و بلکه با کمال وقاحت، حتي به ساده ترين مواد صلح نامه که خود او آن ها را امضا کرده بود پشت پا زد!. او(معاويه) در مقابل چشمان مردم کوفه، ضمن سخناني اظهار داشت: تعهداتي که با حسن بن عليّ(ع) بر عهده گرفته بودم صرفاً کسب حاکميت و قدرت طلبي خودم بود و هيچ گونه اعتباري ندارد!.(13) 5- افشاي خيانت معاويه از زبان امام (ع) امام حسن(ع) در سخناني که در مسجد بزرگ کوفه در مقابل مردم(با حضور معاويه) ايراد فرمودند، خيانت و چهره رياکارانه و منافقانه او را افشا فرمودند:« انما الخليفة من سارٍ بکتاب الله و سنّه نبيّه[ص] و ليس الخليفة من سار بالجور...».(14) يعني؛ (اي مردم) خليفه کسي است که مطابق کتاب و سنت پيامبر خدا(ص) عمل نمايد، خليفه آن نيست که با مردم رفتاري ستم کارانه داشته باشد، اين چنين شخصي، پادشاهي است که سلطنتي به دست آورده و مدت کوتاهي از آن بهره برداري مي کند، سپس لذت هاي آن از بين رفته و زحمت هايش بر جاي مي ماند. در روايت ديگري، امام حسن مجتبي(ع) ضمن اشاره به اينکه خود و برادرش، امام حسين(ع) لايق و سزاوار امامت و خلافت در روي زمين هستند، با کنايه معاويه را پادشاهي ستم کار و غاصب معرفي مي فرمايد: « انّ الله قد هداکم باوّلنا محمّد(ص) و انّ معاوية نازعني حقّاً هو لي فترکته لصلاح الاُمة و حِقن دماءها».(15) يعني؛ خداوند شما مردم را به وسيله جدّ ما محمّد(ص) هدايت فرمود. معاويه براي تصاحب حقّي که از آن من بود با من منازعه کرد، من هم به ناچار آن را به خاطر مصالح امّت و براي جلوگيري از خون ريزي بي نتيجه رها کردم. از سوي ديگر در روايتي از پيامبر مکرّم(ص) نقل شده که فرموده باشند:« انّ ابني هذا [الحسن بن عليّ] سيّد و لعلّ[عسي] الله ان يصلح[يبقيه] به بين فئتين عظيمتين من المسلمين».(16) يعني؛ همانا فرزندم حسن بن عليّ [ع] آقا و سرور است. خداوند به وسيله او در ميان دو گروه بزرگ از مسلمانان صلح برقرار خواهد کرد. در نتيجه، حضرت امام حسن مجتبي(ع) سومين امام مظلوم شيعيان، پس از هفت ماه و هفت روز خلافت مجبور شد رهسپار مدينه جدّش شود و به خاطر مصلحت اسلام و کمي ياران با وفا(در حقيقت نداشتن ياران مقاوم و با بصيرت) از جنگ با معاويه(رهبر لشگر قاسطين و شاميان دنيا طلب و گمراه) کشيد و در نهايت با توطئه مرموزانه معاويه (لع) در سال 49 هجري يا به قولي در سال 50 هجري به دست جَعده(همسر خيانت کار و بي وفاي حضرت) دختر اًشعت بن قيس، مسموم و به شهادت رسيدند.(17) البته بسياري از کج انديشان و طرف داران تفکرات بني اميّه و غربي ها مانند ابن خلدون، لامنس مسيحي(lammens)، حسن ابراهيم حسن، تلاش کرده اند با تحريف چگونگي شهادت امام مجتبي(ع) بني اميّه را تبرئه کنند که قطعاً اين گونه زحمت ها غير از رسوائي بيشتر مخالفان مکتب نوراني اهل بيت(ع) سودي براي آنان نداشته و نخواهد داشت.(18) 6- تهاجم فرهنگي امويان و عباسيان تاريخ نويسان وابسته به بني اميه و بني عباس و غربي هاي يهودي و مسيحي با تحريف و وارونه نشان دادن حقايق و اتهام زني به خاندان پاک و مطهر پيامبر(ص) سعي کرده اند مزد جيره خواري خود را دريافت کنند!. از جمله اين سخنان سست و بيهوده، اتهام به ازدواج هاي متعدد امام مجتبي(ع) و اتهام مِطلاق(زياد طلاق دادن همسران) مي باشد. لامنس مسيحي( 1397 ميلادي) مي نويسد:« و يلوح أن الصفات الجوهرية التي بها الحسن[ع] هي الميل الي الشهوات والإفتقار الي النشاط و الذکاء ولم يکن علي وفاق مع أبيه و إخوته....».(19) يعني؛ حسن بن عليّ [ع] بر خلاف پدر و برادرانش به زنان علاقه زيادي داشت... و اين کار بر خلاف سيره پدر و برادرانش بود!؟. متاسفانه برخي ديگر از بزرگان شيعي مانند ابن شهر آشوب بدون دقت در سند نقل هاي تاريخي، بهانه به دست مخالفان اهل بيت(ع) و غربي ها داده اند. او مي نويسد:«... قال ابو طالب المکي: انّه(الحسن) تزوّج مأتين و خمسين إمرأة و قد قيل ثلاث مأة».(20) يعني؛ ابوطالب مکي مي گويد: امام حسن مجتبي(ع) 250 تا 300 همسر داشته اند!؟. در پاسخ به اين شبهه مي بايست گفت: اين اتّهامي بيش نيست که عمدتاً به سياست هاي خبيثانه امويان و عباسيان بر مي گردد. جالب اينکه در روايتي که مسعودي از زبان منصور دوانيقي نقل کرده به اين توطئه اشاره شده است. منصور عباسي در سال 145 هجري با مشاهده قيام سادات حسني در مناطق مختلف از جمله خراسان، پس از دست گيري رهبران آن ها در خطابه اي که ايراد کرد مي گويد:« ... ثم قام الحسن بن عليّ -رضي الله عنه- فوالله ما کان برجلٍ، عرضت عليه الأموال فقبلها، و دسّ اليه معاوية:... و اقبل علي النساء يتزوج اليوم واحدة و يطلق غداً اُخري...».(21) يعني؛ اي مردم خراسان و... آل ابوطالب در امر خلافت بهره اي نبردند! تا نوبت حسن بن عليّ [ع] رسيد و معاويه او را وعده داد و فريفت. او در مدينه با پول هائي که دريافت مي کرد روي به زنان آورد و امروز با يکي ازدواج مي کرد و فرداي آن روز، يکي را طلاق مي داد...[!؟]. دقيقاً پس از آن، اتهام زدن ها با شيوه ها و انگيزه هاي مغرضانه ادامه يافت. در حالي که بنا به اقوال درست و صحيح بزرگاني مانند شيخ مفيد(ره)، شيخ صدوق(ره)، شيخ طبرسي(ره) و...، تعداد همسران آن حضرت با اوضاع سياسي و اجتماعي، گرفتاري ها و مشکلات شيعيان، زهد و تقوا و تهجدهاي شبانه روزي که زبان زد مردم بود، قبح و کراهت طلاق در شريعت اسلام و احاديت پيامر(ص) توجه به فرزندان و دامادهائي که به ايشان منسوب شده اند، از 8 تا 10 نفر تجاوز نمي کند. (22) سلامٌ عليه يوم وُلد و يوم استشهد و يوم يُبعث حيّاً •پي نوشت ها: 1- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابي طالب ج2 ص80؛ مفيد(ره)، الإرشاد في معرفة حُجَج الله علي العباد ص169؛ سبط ابن جوزي، تذکرة الخواص ص 193. 2- مجلسي(ره)، بحار الأنوار، الجامعة لدرر اخبار الأئمة الأطهار(ع) ج 43 ص 332 ؛ طبرسي، إعلام الوري بأعلام الهدي ص 211؛ القرشي(ره)، باقر شريف، حياة الإمام الحسن بن علي(ع) ج1 ص 29. 3- جويني، فرائد السمطين ج2ص68 ح 392 ؛ جعفريان، حيات فکري و سياسي امامان شيعه(ع) ج 1 ص 79. 4- تنبيه الخواطر و نزهة النواظر(مجموعه ورّام)ج 2ص 301؛ القرشي(ره)، باقر شريف، حياة الإمام الحسن بن علي(ع) ج1 ص 340. 5- نصر بن مزاحم، وقعة الصفّين ص 114. 6- مفيد، الإرشاد... ص170. 7- يعقوبي، تاريخ اليعقوبي ج 2 ص 214؛ ابن عساکر، تاريخ دمشق(ترجمه امام حسن [عليه السلام]) ص 176. 8- مفيد، الإرشاد... ص 170 9- يعقوبي، تاريخ اليعقوبي ج 2 ص 215. 10- شايد به توان گفت بهترين کتاب تأليف شده در اين زمينه، کتاب ارزش مند « صلح الحسن(ع)» تأليف مرحوم شيخ راضي آل ياسين مي باشد که توسط حضرت آيت الله العظمي خامنه اي«مُد ظلّه» ترجمه و انتشارات آسيا مکرر آن را منتشر کرده است . هم چنين استاد علاّمه سيّد جعفر مرتضي عاملي، کتابي به نام « الحياة السياسية للإمام الحسن(ع)» تأليف فرموده اند که توسط آقاي دکتر محمّد سپهري به فارسي ترجمه و توسط دفتر انتشارات اسلامي منتشر شده است. 11- ابن اعثم، الفتوح ج 4 ص 158 الي 160؛ بلاذري، انساب الأشراف ج 2 ص 42؛ ابن شهرآشوب، مناقب... ج 4 ص 33؛ امين عاملي، اهل البيت(ع) من کتاب: اعيان الشيعة... ج 4 ص 50. 12- مجلسي، بحار الأنوار ج 44 ص 30. 13- بلاذري، انساب الأشراف ج 2 ص 48؛ ابن اعثم، الفتوح ج4 ص 163. 14- ابوالفرج الاصفهاني، مقاتل الطالبيين ص 74؛ مفيد، الإرشاد... ص 186، ابن ابي الحديد، شرح النهج... ج 16، ص 49. 15- جعفريان، حيات فکري و سياسي امامان شيعه(ع) ج1 ص 103. 16- سبط ابن الجوزي،تذکرة الخواص(محقَّق) ج 2 ص 11. 17- مسعودي، مروج الذهب... ج 2 ص 427؛ مفيد، الإرشاد... ص 174؛ ابن شهرآشوب، مناقب ج 4 ص 42. 18- ابن خلدون، تاريخ ابن خلدون ج 2 ص 187؛ حسن ابراهيم، تاريخ الإسلام السياسي ج1 ص 398؛ زماني، حقائق پنهان؛ پژوهشي در زندگاني امام حسن مجتبي(ع) ص 291. 19- زماني، حقائق پنهان؛ پژوهشي در زندگاني امام حسن مجتبي(ع) ص 332. 20- ابن شهرآشوب، مناقب... ج 4 ص 30؛ زماني، حقائق پنهان؛ پژوهشي در زندگاني امام حسن مجتبي(ع) ص 332. 21- مسعودي، مروج الذهب... ج 3 ص 311؛ القرشي(ره)، حياة الإمام الحسن بن علي(ع)، ج 2 ص 452. 22- مجلسي(ره)، بحار الأنوار، ج 44 ص 163؛ راضي آل ياسين، صلح الحسن(ع)، ص 25. ---------------------------------------------------------------------------------------------- •معرفي برخي از منابع مفيد (بديهي است معرفي اين منابع به معناي تأييد کامل همه محتواي آن ها نمي باشد). الف: منابع عربي - الإمام الحسن المجتبي(ع) (اعلام الهداية، المجلد الثالث)، جمعي از نويسندگان، قم، نشر المجمع العالمي لأهل البيت(ع)، الاُولي، 1422ق، وزيري 222 ص . - الإمام الثاني من أئمة أهل البيت(ع)، الإمام الحسن المجتبي(ع)، محمدحسن القبيسي العاملي، بيروت، 1403 ق/ 1983م، وزيري، 96 ص. - الإمام الحسن(ع)، گروه نويسندگان، تهران، مؤسسة البلاغ، 1405 ق/ 1363 ش، جيبي، 92ص (اين کتاب به فارسي ترجمه شده است). - الامام الثاني الإمام الحسن(ع)، گروه نويسندگان، مترجم: محمد عبدالمنعم الخاقاني، چاپ دوم، قم، مؤسسه در راه حق، 1409 ق، رقعي، 24ص. - الإمام الحسن بن علي(ع)، گروه نويسندگان، قم، مؤسسة الامام الحسين(ع)، 1371ش/1413ق، رقعي، 28ص. - الامام الحسن بن علي(ع)، سيد مهدي آيت اللهي، ترجمه: کمال السيّد، قم، انتشارات انصاريان، 1374، وزيري، 24 ص. - الامام الحسن بن علي(ع)، گروه نويسندگان، چاپ سوم، بيروت، الدار الاسلامية، 1410 ق/ 1990م، وزيري، 28 ص. - الامام الحسن بن علي(ع)، حسن کامل ملطاوي، کتابخانه تاريخ، اول، قاهره، مطابع الأهرام التجارية فليوب، 1412 ق، وزيري 196. - الامام الحسن بن علي(ع)، محمدعلي دخيّل، دار التراث الاسلامي، بيروت، (104 ص، جيبي). - الامام الحسن(ع)، شيخ محمدحسن آل ياسين، المکتب العالمي، بيروت، (190 ص، رقعي) . - الامام الحسن بن علي(ع)، توفيق ابوعلم، مطبعة السعادة، قاهره 1391هـ .ق. (153 ص، قطع وزيري) - الامام الحسن(ع)، رائد التخطيط الرسالي؛ مروية معاصرة في قيادته الاستراتيجية، محمدعلي حسين صغير، کتابخانه، بيروت، مؤسسة العارف للمطبوعات، 1423 ق، وزيري 272 ص. - الإمام الحسن(ع) قدوۀ و أسوۀ، سيد محمدتقي المدرسي، رابطة الاُخوّۀ الاسلامية، قم 1365 هـ . ش/ 1404 هـ . ق(96 ص، رقعي). - الإمام الحسن(ع) الكوثر المهدور، سليمان کتاني(مسيحي)، دار الکتاب الاسلامي، قم(160 ص). - الإمام حسن بن علي المجتبي(ع) ، عبدالودود امين، دار التوجيه الاسلامي، کويت 1359 هـ . ش/ 1400 هـ .ق.(76 ص، رقعي). - الإمام الحسن(ع) [ابو محمد الحسن بن علي(ع)]، حسن المصطفوي، مکتبة المصطفوي، نشر الکتاب، قم(250 ص، وزيري). - الإمام السبط؛ سيدنا الحسن بن علي(ع) ، سعد القاضي، کتابخانه تاريخ، دار غريب للطباعة والنشر، 2001م، رقعي، 64 ص. - الإمام الحسن المجتبي(ع)؛ حياته ومقاماته عن کتب أهل السنة وصحاحهم وتواريخه، حسن المصطفوي، قم، مرکز نشر کتاب، وزيري، 260 ص. - بحار الأنوار؛ الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، علامه محمدباقر مجلسي اصفهاني(1037 ـ 1110ق)، چاپ دوم، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1403ق/ 1983م، وزيري، 213 ص (بخشي از جلد 43 و بخشي از جلد 44). - بلاغة الإمام الحسن(ع)، شيخ عبدالرضا الصافي، شکوري، 1373 هـ .ش(وزيري 160 ص). چاپ جديد اين کتاب با تحقيق به زودي در سال 1392 از سوي مجمع جهاني اهل بيت(ع) وارد بازار نشر خواهد شد. - ترجمة الإمام الحسن[(ع)] من تاريخ دمشق، ابوالقاسم علي بن حسن بن وهبة الله بن عبدالله شافعي(ابن عساکر)، به تحقيق شيخ محمدباقر محمودي، مؤسسه محمودي، بيروت(245 ص، رحلي). - ترجمة الإمام الحسن بن علي(ع) من «الطبقات الكبير»، ابوعبدالله محمد بن سعد بن منيع زهري بصري، کاتب واقدي (168 ـ 235). تهذيب وتحقيق: سيد عبدالعزيز الطباطبايي(1348 ـ 1416 ق). قم، مؤسسة آل البيت(ع) لإحياء التراث، 1416 ق، وزيري، 126 ص. - جهاد الإمام الحسن(ع)، محمدحسن القبيسي العاملي، دوم، بيروت، 1403 ق، 96ص. - الحسن المجتبي(ع)، حسين الشاکري، نشر الهادي، 1415 ق، وزيري، 500 ص. - الحسن بن علي(ع)؛ دراسة و تحليل: کامل سليمان، دار الفکر، 1373 هـ .ق(223 ص، رقعي). - الحسن بن علي(ع)، عام الجماعة، عبدالقادر احمد اليوسف سامرّائي، مطبعة الهلال، بغداد 1948 م.(167 ص، رقعي) - الحسن بن علي(ع)، أحمد راتب حموش، اول، دمشق، دار الفکر، 1985م. - الحسن بن علي(ع)، محمد عز الدين علي، اول، بيروت، عالم الکتب، 1405 ق. - الحسن بن علي بن أبي طالب(ع)، محمود فاخوري، بيروت، دار المعرفة، 1406 ق. - الحسن بن علي بن أبي طالب(ع) القرشي الهاشمي، بشار عواد معروف، دوم، بيروت، مؤسسه الرسالة، 1405 ق، - حسن بن عليّ بن أبي طالب(ع) بن عبدالمطّلب، مأمون صاغرجي، سوم، مؤسسة الرسالة، 1405 ق. - الحسن بن علي بن أبي طالب أبومحمد(ع)، احسان عباس، دوم، قم، منشورات، رقعي، 1985م. - الحسنيّون في التاريخ، شيخ محمد الساعدي، اول، نجف، مطبعة النجف، 1375ق، 212ص. - حليم آل بيت؛ الامام حسن بن علي(ع)، موسي محمّدعلي، عالم الکتب، بيروت 1405 هـ .ق(227 ص، وزيري). - حياة الإمام حسن بن علي(ع)، شيخ باقر شريف القرشي(ره)، 2ج، مطبعة شريعت، الاُولي 1429 ق، قم. 1063ص، وزيري. الحياة السياسية للامام الحسن(ع) في عهد الرسول(ص) والخلفاء الثلاثة بعده، سيد جعفر مرتضي العاملي، دفتر انتشارات اسلامي، قم (166 ص). (اين کتاب به فارسي هم ترجمه شده است). - صلح الحسن(ع)، عبدالرحمن بن کثير هاشمي(نجاشي رجالي مشهور آن را با چهار واسطه روايت کرده است، به نقل از الذريعة...، ج5، ص86). - صلح الحسن(ع)، الشيخ راضي آل ياسين(ره)، چاپ سوم، بيروت، 1389 هـ . ق(374 ص، وزيري). - صلح الإمام [الحسن(ع)] اسبابه و نتائجه، سيد محمدجواد فضل الله، دار الغدير، بيروت، 1392 هـ . ق(240 ص، رقعي). - مسند کلمات الإمام الحسن(ع)، الشيخ عزيز الله العطاردي، انتشارات عطارد، 1373 هـ . ش.(800 ص، قطع وزيري). - مقتل الحسن(ع)، ابو الفرج علي بن حسين الاصفهاني ـ متوفاي 356 ق، تحقيق: سيد مصطفي مرتضي قزويني(به نقل از مجله تراثنا، ش13، ص254). ب: منابع فارسي - سبط اکبر، امام حسن مجتبي(ع)، (پيشوايان هدايت، جلد سوم)، جمعي از نويسندگان، ترجمه: عباس جلالي، قم، انتشارات مجمع جهاني اهل بيت(ع) 1385 ش، وزيري، 306 ص.. - اسرار صلح امام حسن(ع)، محمدعلي انصاري اراکي، بي تا، تهران، 1386 هـ . ق(80 ص). - امام حسن(ع)، عبدالکريم بي آزار شيرازي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1375، وزيري، 3ج، 80ص. - امام حسن(ع) پرچم دار صلح و آزادي، مهدي پيشوايي، چاپ دوم، قم، انتشارات توحيد، 1360، جيبي، 172 ص. - امام حسن(ع) در موضع واقع بيني و هدف گرايي، علي قائمي، قم، انتشارات شفق، 1361، رقعي، 125 ص. - امام حسن بن علي(ع) را بهتر بشناسيم، حسين انصاريان، تهران، 1357، 46ص. - امام مجتبي(ع)، سيد حسن ابطحي، تهران، نشر بطحا، 1367، رقعي، 280ص. - امام حسن(ع) مظلوم تاريخ، رضا محمدي، صحفي، قم1370 هـ . ش(144 ص، رقعي). - بامداد روشن در اسرار واگذاري خلافت حضرت امام حسن(ع) به معاويه، سيد علي اکبر برقعي، حافظ(192 ص). - بحثي در باره صلح امام حسن(ع)، غلام رضا اشرف سمناني، تهران، انتشارات بعثت، 1364، جيبي، 40ص. - بحثي کوتاه پيرامون زندگي امام حسن مجتبي(ع)، گروه نويسندگان، گردآوري: محمود حکيمي، قم، 1356، رقعي، 128ص. - پرچم دار صلح؛ حسن بن علي(ع)، (برگزيده اشعار)، [؟] تهران، کتابفروشي اسلامية، 1351 ش/ 1392 ق. - پيشواي دوم؛ حضرت امام حسن مجتبي(ع)، گرووه نويسندگان، قم، در راه حق، 1371 ش، رقعي، 28ص(اين کتاب به عربي، ترکي، و اردو ترجمه شده است). - چرا امام حسن(ع) صلح را پذيرفت؟ رجبعلي مظلومي، تهران، 1347، جيبي، 56 ص. - امام حسن(ع) كيست؟ فضل الله کمپاني (م1414 ق) تهران، انتشارات فراهاني، 1354، وزيري، 315ص. - حضرت امام حسن(ع)، عبدالامير فولاد زاده، تهران، انتشارات اعلمي، 1359، وزيري، 35ص(مصوّر، ويژه نوجوانان). - حضرت امام حسن مجتبي(ع)، سيد کاظم ارفع، تهران، مؤسسه انتشارات فيض کاشاني، 1370 ش/ 1411 ق، رقعي، 58 ص. - حضرت امام حسن مجتبي(ع)، ميرابوالفتح دعوتي، قم، انتشارات شفق، وزيري، 32 ص(مصوّر، ويژه نوجوانان)(اين کتاب به عربي ترجمه شده است.) - حضرت امام حسن مجتبي(ع)؛ معصوم چهارم، سيد مهدي آيت اللهي، نقاشي: علي مظاهري، تهران، انتشارات جهان آرا، 1368، وزيري، 24ص( اين کتاب به عربي، ترکي، اردو، انگليسي، فرانسه و تاجيکي ترجمه شده است). - حقايق پنهان؛ پژوهشي در زندگي سياسي امام حسن مجتبي(ع)، احمد زماني، مقدمه: جعفر سبحاني، قم، مرکز انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم، 1375 ش/ 1417 ق، وزيري، 508 ص. - حسن بن علي(ع)، پرچم دار صلح، محمد روشن نفس، نشر حجت(238 ص). - حسن بن علي بن أبي طالب(ع)، سيد مصطفي حسيني دشتي، قم، اسماعيليان، 1369ش. - حسن بن علي(ع)، جواد فاضل، علي اکبر علمي، 1336 ش، 228ص. - حيات حسن بن علي(ع)، محمدجعفر شاملي شيرازي، شيراز، بي تا، 1348 ش(90 ص، رقعي). - داستان زندکي امام حسن(ع)، امير مهدي مراد حاصل، تهران، انتشارات پيام نور، 1374، رقعي، 32 ص(ويژه نوجوانان). - در مکتب کريم اهل بيت(ع)؛ امام حسن مجتبي(ع)، علي قائمي اميري، تهران، انتشارات ميري، 1374، وزيري، 464 ص. - دريا، طوفان، تلاطم، پنجره اي به آفاق شخصيت ...امام حسن مجتبي(ع)، محبوبه زارع، قم، بوستان کتاب، 1381 ش. - راويان مشترک فريقين از امام حسن(ع)، يدالله مقدسي، کتابخانه آيت الله مرعشي(ره)، اول، تهران، هشتمين کنفرانس بين المللي وحدت اسلامي، 1416ق. - زمام داري امام مجتبي(ع)، احمد مطهري(ره)، دار الکتاب، قم، بي تا(254 ص، رقعي). - زندگاني امام دوم؛ حضرت امام حسن مجتبي(ع)، مؤسسه در راه حق، ساده نويسي: دفتر تحقيق و تأليف کتب درسي، چاپ سوم، تهران، سازمان نهضت سواد آموزي، 1375، رقعي ، 28 ص. - زندگاني امام حسن بن علي(ع) و اسرار صلح او با معاويه، حسين وجداني، آستان مقدس رضوي(228 ص). - زندگاني حسن بن علي(ع)، باقر شريف القرشي(ره)، ترجمه: فخر الدين حجازي، چاپ دوم، تهران، انتشارات بعثت، 1353، رقعي، 2ج، 621+406ص. - زندگاني حسن بن علي(ع)، محمدعلي خليلي، تهران، چاپخانه ملي، 1319، وزيري، 355ص. - زندگاني حضرت امام حسن(ع)، سيد جعفر غضبان، چاپ سوم، تهران، انتشارات ارديبهشت، رقعي، 264 ص. - زندگاني امام حسن مجتبي(ع)، حسين حماسيان(صابر کرماني)، تهران، انتشارات اقبال، 1344، رقعي، 45 ص. - زندگاني حضرت مجتبي(ع)، حسين عماد زاده اصفهاني(1325 ـ 1410هـ) چاپ دوم، تهران، انتشارات اسوه، 1371، وزيري، 630 ص. - زندگي و سيماي حضرت امام حسن مجتبي(ع)، سيد محمدتقي مدرسي، ترجمه: محمدصادق شريعت، تهران، انصار الحسين(ع)، 1370، وزيري، 80ص. - زندگاني امام حسن مجتبي(ع)، سيد هاشم رسولي محلاتي، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، تهران(484 ص، وزيري). - زندگاني امام حسن مجتبي(ع)، علامه محمدباقر مجلسي(ره)، ترجمه: محمدجواد نجفي، کتابفروشي اسلاميه، تهران 1355 هـ . ش.453 ص. به قلم: حجت الاسلام عباس جعفري فراهاني | ||