چقدر نزد من خوشايند و دوست ‌داشتني هستي. اگر مردمانت مرا اخراج نمي ‌کردند، غير تو را براي سکونت بر‌نمي‌ گزيدم. [1]

اين سخنان پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله خطاب به شهر مکه است که ابن عباس آن ‌ها را نقل مي‌کند. اين نهايت علاقه پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله به سرزمين مقدس مکه است.

پيامبر، سرزمين جدش ابراهيم و سرزمين وحي را دوست داشت و حاضر نبود به راحتي از آن جدا شود. از همين رو بود که 13 سال سختي ‌ها را به جان خريد و با وجود مهاجرت مسلمين به حبشه و مدينه، خود از آن سرزمين فاصله نگرفته بود. عبدالله بن عدي مي‌ گويد که پيامبر را سوار بر ناقه‌اش در کنار صفا و مروه ديدم. حضرت خطاب به مکه مي‌فرمود:

تو بهترين زمين خدايي. تو دوست‌ داشتني‌ترين قطعه زمين براي خدايي. اگر مرا از اينجا اخراج نمي ‌کردند، هرگز اينجا را ترک نمي ‌کردم. [2]

اما اقدامات مشرکين سرنوشت ديگري را براي پيامبر مي ‌طلبيد؛ هنگامي که وعده ‌ها و وعيد هاي آنان در پيامبر کارساز نشد و جاي بزرگترين حاميان پيامبر، عبدالمطلب و أبوطالب و حضرت خديجه سلام الله عليهم را خالي ديدند، تصميم بر اجراي نقشه شومي گرفتند؛ قتل پيامبر، آن هم به گونه‌اي که خاندان ايشان توانايي خونخواهي حضرت را نيز نداشته باشند.

 

ليلة المبيت

وقتي پيامبر از نقشه شوم مشرکين اطلاع يافت و به اجبار تصميم به ترک مکه گرفت، پسر عم خويش، علي بن أبيطالب عليه السلام را فرا خواند و توصيه‌هاي لازم را به او گفت؛ اينکه در مکه بماند و امانات را به صاحبانش برگرداند و در فرصت مناسب خانواده پيامبر را به همراه خود به مدينه بياورد.

اما توصيه ديگر پيامبر اين بود که شبانگاه به جاي پيامبر صلي الله عليه و آله در بستر بيارامد تا پيامبر به راحتي منزل را ترک گويد و بدون مزاحمت کفار به مدينه هجرت کند.

حضرت علي عليه السلام پذيرفت. همان رو انداز سبز رنگ پيامبر را بر خود کشيد و بر جاي پيغمبر خفت. کفار به بستر پيامبر يورش بردند تا او را براي هميشه از بين ببرند. اما با پسر عم او رو برو شدند و او را بر جاي پيامبر يافتند. پيامبر را از او جستند. حضرت فرمود که مگر او را به من سپرده بوديد که الآن او را از من مي‌خواهيد. با شنيدن اين پاسخ، کافران علي عليه السلام را با خود برده و مورد ضرب و شتم قرار دادند.

خداوند اين اقدام حضرت را ستود و جان‌ فشاني امام را در قرآن کريم، جاودانه کرد؛

برخى از خلق در رضاى خدا جان خود را دهد[3]

 

ليلة المبيت از نگاهي ديگر [4]

به تصريح آيات قرآن کريم، پيامبر صلي الله عليه و آله از مکه اخراج شد. اين صراحت را در آيات 40 سوره توبه و 13 سوره محمد و 76 سوره اسراء مي‌توان جست.

قرآن کريم مي ‌گويد که حضرت رسول وقتي مورد تهديد مکيان قرار گرفت از آن ديار اخراج شد. امري که در مورد برخي پيامبران ديگر نيز اتفاق افتاد.

سنت خداوند بر اين است که در صورت اخراج يک پيامبر از شهرش، عذاب الهي مردمان آن شهر را فرا خواهد گرفت. در ماجراي حضرت لوط، به محض خروج پيامبر خدا عذاب الهي، اهالي شهر را فرا گرفت.

همچنين در ماجراي موسي کليم الله؛ همين که پيامبر الهي و همراهانش از رود نيل عبور کردند آب، فرعونيان را در خود بلعيد و هلاک کرد. اين يک وعده الهي است و تخلف‌ ناپذير.[5]

در جريان اخراج حضرت محمد صلي الله عليه و آله نيز خداوند بر اين سنت تأکيد نموده است؛ نزديک بود که تو را از اين سرزمين بيرون برانند که در اين صورت جز مدت کمي باقي نمي‌ ماندند. [6]

چه بسيار مناطقي که از اين منطقه‌اي که پيامبر را اخراج کردند قوي‌تر بودند، آن ‌ها نيز در برابر عذاب الهي نه توان مقاومتي داشتند و نه ياري. [7] از اين رو با اخراج پيامبر، عذاب الهي حتمي بود؛ آن هم عذابي فوري نه با تأخير.

پيامبر اسلام صلي الله عليه واله حتماً از اين سنت الهي مطلع بود و از آن رو که مهرباني و عطوفت ايشان زبانزد است، راه‌ حلي براي ممانعت از وقوع عذاب الهي انديشيد.

در جريان عذاب قوم لوط، خداوند عذابش را از يک گروه غير از پيامبر خدا استثناء کرده است و آن گروه کسي نيست جز خاندان پيامبر؛ وقتي حضرت ابراهيم عليه السلام از عذاب قوم آگاه شد گفت که لوط در ميان آنان است. خداوند فرمود که ما بهتر مي ‌دانيم چه کسي در ميان آنان است، ما لوط و خاندانش را نجات مي‌دهيم. [8] از همين رو بود که خداوند از لوط خواست تا خاندانش را هم با خود ببرد. [9]

در داستان حضرت نوح نيز، شايد علت سوال حضرت نوح از خداوند در مورد عدم نجات فرزندش با عنايت به همين سنت تخلف‌ ناپذير است. از اين روست خداوند در پاسخ، فرزند نوح  را خارج از خاندان پيامبر مي‌داند. [10]

حضرت محمد صلي الله عليه و آله نيز با عنايت به اين مطلب، خاندان خود را از شهر خارج نکرد تا عذاب الهي را از مردمان اين سرزمين دور بدارد. هرچند خداوند متعال وقتي شهر مکه را شهري امن قرار مي‌دهد، خود در اين امر پيش ‌قدم است [11] اما امنيت اين شهر نه از ذات آن، که از حضور ولي خداست. [12]

از اين رو دور کردن عذاب از اهالي مکه را نيز مي‌ توان از افتخارات انحصاري امام علي عليه السلام در اين شب دانست. شايد از اين راه بهتر معني آيه مباهله  را درک کنيم؛ وقتي خداوند از حضرت علي تعبير به نفس پيامبر مي‌کند [13] چرا که در جاي ديگر خطاب به پيامبر مي‌فرمايد: ما تا وقتي تو در ميان اين قوم باشي آن‌ ها را عذاب نخواهيم کرد. [14]

 

پي نوشت:

[1]. تفسير درالمنثور، ج1، ص 123

[2]. همان

[3]. بقره، آيه 207؛ ترجمه تشکري

[4]. اين نگاه، از مقاله دکتر اميرمحمود کاشفي برداشت شده است؛ «تحقيقي در قصه اخراج نبي اعظم صلي الله عليه و آله و بيتوته وصي عليه السلام و بررسي اين واقعه از ديدگاه قرآن کريم»، مجله دانشکده ادبيات و علوم انساني دانشگاه تهران، 1386، شماره 181

[5]. اسراء، آيه 77

[6]. همان، آيه 76

[7]. محمد، آيه 13

[8]. عنکبوت، آيه 32

[9]. هود، آيه 81

[10]. همان، آيه 46

[11]. بقره، آيه 125

[12]. فتح، آيه 27

[13]. آل عمران، آيه 61

[14]. انفال، آيه 33