حضرت فاطمه معصومه(س) مشهور به کريمه اهل بيت(ع)، دختر امام موسي بن جعفر الکاظم(ع)، از بانوان برجسته و بافضيلت خاندان اهل بيت (ع) و از جمله امامزادگان مدفون در شهر قم است که زيارت مرقد او نزد شيعيان از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است به طوري که پاداش زيارتش را بهشت برشمرده اند.
ايشان در مدينه به دنيا آمد و در سال ۲۰۱ هجري قمري به قصد ديدار برادرش امام رضا (ع) در طوس، وارد ايران شد؛ اما در ميانه راه، به علت بيماري، در شهر قم درگذشت.
بزرگان و عالمان ديني، ويژگي‌هاي شخصيتي و مذهبي وي را ستوده و از او رواياتي نيز نقل کرده‌اند.
ولادت و نسب
در منابع متقدم، ذکري از روز ولادت حضرت معصومه (س) نيامده است؛ ولي منابع متأخر ولادت ايشان را در اول ذي القعده سال ۱۷۳ق. در شهر مدينه مي‌دانند.[۱] در دقت اين تاريخ، ترديد جدي وجود دارد.
شيخ مفيد، در بين فرزندان دختر امام کاظم(ع) دو دختر را به نام‌هاي فاطمه صغري و فاطمه کبري ذکر مي‌کند.[۲] ابن جوزي، در شمارش فرزندان امام کاظم(ع) علاوه بر اين دو، از فاطمه وُسطي و اُخري نيز نام مي‌برد.[۳] مادر وي نجمه خاتون است که مادر امام رضا(ع) هم مي‌باشد.[۴]
اسماء و القاب
«معصومه» مشهورترين نام يا لقب اين بانو است . اين نام، از روايتي منتسب به امام علي بن موسي الرضا(ع) اخذ شده است که فرمود: هر کس معصومه را در قم زيارت کند مانند کسي است که مرا زيارت کرده است.[۵] همچنين نقل شده که وي خود را معصومه، خواهر امام رضا(ع) معرفي کرده است.[۶] از القاب وي مي‌توان به طاهره، حميده، بِرّه، رشيده، تقيه، نقيه، رضيه، مرضيه، سيده، آخت الرضا اشاره کرد.[۷] در زيارتنامه اي، از دو لقب صديقه و سيدة نساءالعالمين نيز ياد شده است.[۸] حضرت معصومه امروزه به کريمه اهل بيت(ع) شهرت دارد.
ويژگي‌هاي شخصيتي
در منابع و متون ديني، اين گونه نقل شده است که در ميان فرزندان کثير موسي بن جعفر(ع) پس از امام رضا(ع) کسي هم‌پاي معصومه نمي‌باشد.[۹] شيخ عباس قمي مي‌گويد: در ميان دختران موسي بن جعفر(ع) افضل آنان سيده جليله معظمه، فاطمه است که به معصومه شهرت دارد.[۱۰]
امام خميني در قصيده‌اي که شامل ۴۴ بيت است او را با حضرت زهرا(س) مقايسه کرده و در بخشي از آن مي‌گويد:
دختر چون اين دو در مشيمه قدرت نامد و نايد دگر هماره مقدر
آن يک امواج علم را شده مبــدأ ويـن يک افواج حلم را شده مصدر
آن يک در عالم جلالت کعبه وين يک در ملک کبريايـي مشــعر
لم يلدم بسته لب و گرنه بگفتم دخت خدايند اين دو نور مطهر
آن يک خاک مدينه کـرد مزين صفحه قم را نمود اين يک انور
خاک قم اين کرد از شرافت جنت آب مدينه نموده آن يک کوثر[۱۱]
مقام علمي
در باب مکانت علمي حضرت معصومه(س) نقل شده است که روزي عده اي از شيعيان وارد مدينه شدند و پرسش‌هايي داشتند که مي‌خواستند آنها را از محضر امام کاظم(ع) بپرسند؛ اما ايشان در سفر بود. از اين رو فاطمه معصومه(س) پاسخ آن پرسش‌ها را نوشت و به آنها تسليم نمود. آنها از مدينه خارج شده و در بيرون شهر با امام(ع) مصادف شدند. هنگامي که امام(ع) پرسش‌هاي آنان و پاسخ‌هاي معصومه(س) را مشاهده کرد، سه بار فرمود: «فِداها اَبوها» يعني: پدرش به فدايش باد.[۱۲]
همچنين از فاطمه معصومه(س) در جايگاه راوي، احاديثي نقل شده است که مي‌توان به حبّ آل محمد(ص)،[۱۳] مقام امام علي(ع) و شيعيان وي [۱۴] اشاره کرد.
عدم ازدواج
بنابر آن چه يعقوبي نقل مي‌کند، امام موسي بن جعفر(ع) وصيت فرمود دخترانش ازدواج نکنند[۱۵] اما برخي اين خبر را مجعول دانسته و آن را رد مي‌کنند.[۱۶]
در وصيت امام کاظم(ع)، تبعيت همه فرزندان از امام رضا(ع) تأکيد شده و آمده است: هيچ يک از دخترانم را نبايد برادران مادري، سلاطين و يا عموهايشان شوهر دهند، مگر با نظر و مشورت رضا. اگر بدون اجازه او به چنين کاري اقدام کنند، با خدا و رسول خدا(ص) مخالفت ورزيده‌اند و در سلطنت خدا منازعه نموده‌اند؛ زيرا او به مصالح قومش در امر ازدواج آگاه تر است. پس هر کسي را او بخواهد تزويج مي‌کند و هر کسي را او نخواهد تزويج نمي‌کند.[۱۷]
اما نظر دقيق تر درباره عدم ازدواج حضرت معصومه(س) اين است که از آنجا که در دوران هارون الرشيد و مأمون، شيعيان و علويان و به ويژه امام کاظم(ع) مورد سخت‌ترين فشارها و آزارها بودند و ارتباطات اجتماعي آنان بشدت محدود بود، کسي جرات نزديک شدن به خاندان اهل بيت(ع) را پيدا نمي‌کرد؛ چه رسد به آنکه با آنان پيوند نيز برقرار سازد.
هجرت به ايران و ورود به قم
صاحب کتاب تاريخ قم مي‌گويد: در سال ۲۰۰ مأمون خليفه عباسي، امام علي بن موسي الرضا(ع) را از مدينه به مرو به جهت وليعهدي آن جناب طلب نمود و خواهر ايشان در سال ۲۰۱ به قصد ديدار برادر راهي مرو شد.[۱۸] گفته شده حضرت فاطمه معصومه(س) پس از دريافت نامه برادرش، خود را آماده سفر نمود.[۱۹] ايشان با کارواني از بستگان و خويشانِ خويش راهي ايران شد. چون به ساوه رسيدند دچار جنگ سختي با دشمنان اهل بيت شدند و همه برادران و برادرزادگان وي به شهادت رسيدند. فاطمه معصومه پس از ديدن جنازه‌هاي غرقه به خون عزيزانش به سختي بيمار شد.[۲۰] وي پس از اين جريان، خادم خود را امر فرمود که او را به قم ببرد.[۲۱]
قول ديگر آن است چون خبر بيماري ايشان به آل سعد رسيد تصميم به آن گرفتند خدمت ايشان رسيده و از وي درخواست کنند تا به قم بيايند. در اين ميان موسي بن خزرج از اصحاب امام رضا(ع) بر اين امر تقدم جست و خدمت فاطمه معصومه رسيد. مهار شتر ايشان را گرفت و ايشان را وارد قم ساخت و در خانه خويش منزل داد.[۲۲]
در بعضي از منابع متأخر روز ورود حضرت معصومه (س) را ۲۳ ربيع الاول دانسته‌اند.[۲۳] فاطمه معصومه ۱۷ روز در اين خانه ساکن و به عبادت و راز و نياز مشغول بود. اکنون عبادت گاه ايشان در منزل موسي بن خزرج در شهر قم، به «ستيه» يا «بيت النور» مشهور است.[۲۴]
درگذشت
از سالروز وفات حضرت معصومه(س) نيز در منابع متقدم خبري نيست؛ ولي منابع متأخر سالروز وفات ايشان را در روز ۱۰ ربيع الثاني سال ۲۰۱ هجري قمري در ۲۸ سالگي عنوان کرده‌اند.[۲۵] برخي نيز روز ۱۲ ربيع الثاني را نقل کرده‌اند.[۲۶] برخي محققان معتقدند که هر دو تاريخ، تخميني است.
شيعيان پيکر او را تشييع کرده و در منطقه اي به نام بابلان (حرم کنوني) که متعلق به موسي بن خزرج بود به خاک سپردند.
نقل شده است هنگامي که قبر مهيا گرديد در اين که چه کسي وارد قبر شود به مشورت پرداختند و در پيرمردي پرهيزگار به نام "قادر" به توافق رسيدند. پس کسي را به دنبالش فرستادند که ناگاه دو سواره با نقاب بر چهره از جانب ريگزار آمدند و به تجهيز وي پرداختند. آن دو پس از پايان مراسم دفن، بدون اين که با احدي سخن بگويند، بر اسب‌هاي خود سوار شده و از محل دور شدند.[۲۷]
پس از دفن حضرت(س) موسي بن خزرج سايباني از بوريا بر فراز قبر وي قرار داد تا در سال ۲۵۶ که زينب دختر امام جواد(ع) براي زيارت مزار عمه خويش به قم آمد و قبه اي بر فراز آن بنا کرد.[۲۸]
فضيلت زيارت
در فضيلت زيارت حضرت معصومه(س) احاديثي از ناحيه ائمه معصومين(ع) وارد شده است. امام صادق(ع) مي‌فرمايد: خدا را حرمي است و آن مکه است، رسول خدا(ص) را حرمي است و آن مدينه است، امير مؤمنان(ع) را حرمي است و آن کوفه است، ما اهل بيت(ع) را حرمي است و آن قم است.[۲۹]
روايت ديگري از امام صادق(ع) که مي‌فرمايد: در قم، بانويي از فرزندان من که نامش «فاطمه دُخت موسي» است رحلت مي‌کند و با شفاعت او همه شيعيانِ ما وارد بهشت مي‌شوند.[۳۰] و در بياني ديگر زيارت او معادل بهشت نقل شده است.[۳۱]
در حديثي از امام رضا(ع) آمده است که هر کس او را زيارت کند مرا زيارت کرده است.[۳۲] و در فرمايشي ديگر مي‌فرمايد: بهشت از آن اوست.[۳۳]
امام جواد(ع)مي‌فرمايد : هرکس قبر عمّه‌ام حضرت معصومه سلام اللّه عليها را با علاقه و معرفت در قم زيارت کند، أهل بهشت خواهد بود.[۳۴][۳۵]
پانويس
1. مستدرک سفينه البحار، ج ۸ ، ص ۲۶۱ .
2 . الارشاد، ج ۲ ، ص ۲۴۴ .
3. تذکرة الخواص، ص ۳۱۵ .
4. پرش به بالا ↑ دلائل الامامه، ص ۳۰۹ .
5. رياحين الشريعة، ج ۵ ، ص ۳۵ .
6. دارالسلام، ج ۲ ، ص ۱۷۰ .
7. انوار المشعشعين، ج ۱ ، ص ۲۱۱ .
8. زبدة التصانيف، ج ۶ ، ص ۱۵۹ .
9. تواريخ النبي و الآل، ص ۶۵ .
10. منتهي الآمال، ج ۲ ، ص ۳۷۸ .
11. بنياد انديشه اسلامي.
12.کريمه اهل بيت، ص ۶۳/ و ۶۴ به نقل از کشف اللئالي.
13. العوالم، ج ۲۱ ، ص ۳۵۴ .
14. بحارالانوار، ج ۶۵ ، ص ۷۶ .
15. تاريخ يعقوبي، ج ۳ ، ص ۱۵۱ .
16. حياة الامام موسي بن جعفر، ج۲ ، ص ۴۹۷ .
17. کافي، ج ۱ ، ص ۳۱۷ .
18. الغدير، ج ۱ ، ص ۱۷۰ .
19. من لايحضره الخطيب، ج ۴ ، ص ۴۶۱ .
20. قيام سادات علوي، ص ۱۶۰ .
21. تاريخ قم، ص ۱۶۳ .
22. بحارالانوار، ج ۴۸ ، ص ۲۹۰ .
23. حضرت معصومه، فاطمه دوم ،ص۱۱۱
24. منتهي الآمال، ج ۲ ، ص ۳۷۹ .
25. انجم فروزان، ص ۵۸ - گنجينه آثار قم، ج ۱ ص ۳۸۶ .
26. مستدرک سفينة البحار، ص ۲۵۷ .
27. تاريخ قم، ص ۱۶۶ . بحارالانوار، ج ۴۸ ، ص ۲۹۰
28. منتهي الآمال، ج ۲ ، ص ۳۷۹ .
29. بحارالانوار، ج ۴۸ ، ص ۳۱۷ .
30. مستدرک سفينة البحار، ص ۵۹۶ . النقض، ص ۱۹۶ .
31. بحارالانوار، ج ۵۷ ، ص ۲۱۹ .
32. رياحين الشريعة، ج ۵ ، ص ۳۵ .
33. عيون اخبارالرضا(ع)، ج ۲ ، ص ۲۷۱ . مجالس المؤمنين، ج ۱ ، ص ۸۳
34. کامل الزيارات، ص ۵۳۶ ، ح ۸۲۷
35. بحارالانوار، ج ۱۰۲ ، ص ۲۶۶ .
منابع
نمازي شاهرودي، علي، مستدرک سفينه البحار، قم: مؤسسه النشر الاسلامي، ۱۴۱۹ ق.
شيخ مفيد، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد في معرفه حجج الله علي العباد، بيروت: دار المفيد، ۱۴۱۴ ق.
طبري، محمد بن جرير، دلائل الامامه، قم، ۱۴۱۳ ق.
محلاتي، ذبيح الله ، رياحين الشريعه، تهران، بي تا.
نوري، ميرزا حسين نوري، دارالسلام، قم، بي تا.
کاتوزيان، محمد علي بن حسين، انوار المشعشعين، چاپ سنگي، تهران، بي تا.
خوانساري، مولي حيدر، زبده اتصانيف، قم، ۱۴۱۵ ق.
تستري، محد تقي، تورايخ النبي و الآل، تهران، ۱۳۹۱ ق.
قمي، شيخ عباس، منتهي الآمال في تواريخ النبي و الآل، قم: جامعه مدرسين، ۱۴۲۲ ق.
مهدي پور، علي اکبر، کريمه اهل بيت، قم.
يعقوبي، ابن واضح اخباري، تاريخ يعقوبي، نجف، ۱۳۸۴ ق.
قرشي، باقر شريف، حياة الإمام موسي بن جعفر عليهما السلام، بيروت: دار البلاغة، ۱۴۱۳ ق.
کليني، محمد بن يعقوب، الکافي، تهران:دار الکتب الاسلاميه، ۱۳۶۳ ش.
اميني، علامه عبدالحسين،الغدير، ترجمه: جمعي از نويسندگان، تهران: بنياد بعثت، بي تا.
بحراني، شيخ عبدالله، عوالم، قم، ۱۴۰۹ ق.
مجلسي، محمد باقر، بحارالانوار، بيروت: دار احياء التراث العربي، ۱۴۰۳ ق.
داخل بن سيد، سيد حسين، من لايحضره الخطيب، بيروت، ۱۴۱۲ ق.
تشيد، علي اکبر، قيام سادات علوي، تهران، ۱۳۳۱ ش.
ناصر الشريعه، محمد حسين، تاريخ قم، بي جا: علامه طباطبايي، ۱۳۸۳ ش.
شيخ صدوق، محمد بن علي بن بابويه، عيون اخبار الرضا،بيروت: مؤسسه الاعلمي، ۱۴۰۴ ق.
شوشتري، قاضي نورالله، مجالس المؤمنين، تهران، بي تا.
قزويني رازي، عبدالجليل، النقض، تهران، ۱۳۵۸ ش.