سؤال كننده : خادم المهدي

حقيقة بداء در عقائد شيعة

برخي تصور كرده اند كه مراد از بداء آن است كه چيزي بر خدواند متعال مخفي و پنهان بوده و سپس آشكار و معلوم مي شود و با توجه به آيات قرآني و روايات معصومين عليهم السلام و گفتار علماي شيعه و سني  - كه متعاقبا ذكر خواهد شد -  اين تصور باطل و بلكه كفر است.

معناي صحيح بداء نزد شيعه به  استناد آيات و روايات ،  عبارت است از اظهار مصالح تشريع ، ملاكات احكام و... كه نزد مردم مخفي بوده است ، نه به معناي آشكار شدن آن‌چه از ديد خداوند مخفي بوده است ؛ زيرا تمام آن‌چه در عالم و ماوراء آن وجود دارد ، براي خداوند آشكار است و بلكه خداوند خود خالق تمامي آن‌ها است ؛ همان گونه كه در آيه ذيل به همين مطلب اشاره كرده و فرموده است :

يَمْحُوا اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ  . الرعد / 39

خداوند آنچه را بخواهد محو يا اثبات مي کند و اصل کتاب نزد اوست .

معني اين سخن اين است که گاهي اوقات خداوند بر زبان پيامبرش چيزي را جاري مي‌کند که تا آن زمان بر عموم مردم مخفي بوده است .

بداء در روايات اهل بيت (عليهم السلام)

آنچه که براي بداء ذکر شد ، در روايات اهل بيت عليهم السلام آمده است كه به چند مورد اشاره مي شود:

امام صادق عليه السلام مي فرمايد :

« ما بدا لله في شيء إلا كان في علمه قبل أن يبدو له » .

الكافي ، شيخ كليني ، ج1 ص148، باب البداء .

خداوند در هيچ زمينه اي بداء انجام نداد مگر آنکه قبل از اين بداء و آشکار سازي ، آن مطلب در علم خداوند موجود بوده است .

و نيز فرمود:

إن الله لم يبد له من جهل .

همان مصدر

براي خداوند هيچ چيزي ، از روي جهل به آن آشكار نمي شود .

 ونيز فرمود:

من زعم أن الله يبدو له في شيء اليوم لم يعلمه أمس فابرؤوا منه .

شيخ صدوق ، كمال الدين وتمام النعمة ، ص7 مؤسسة النشر الإسلامي ـ قم .

کسي که گمان کند که براي خداوند امروز چيزي آشكار ومعلوم شده است که ديروز آن را نمي دانسته است ، از چنين شخص بيزاري بجوييد .

شيخ صدوق در شرح اين روايت مي گويد:

وإنما البداء الذي ينسب إلى الإمامية القول به هو ظهور أمره .

صدوق ، كمال الدين وتمام النعمة ، ص70 .

بدايي که به شيعه اماميه نسبت داده مي شود اعتقاد به ظاهر شدن کاري از طرف خداوند است .

بداء در کلمات علماي شيعه :

علماي شيعه نيز بداء را طبق آن چه که ذکر شد ، معنا كرده اند ؛ و هيچ يک از آنان ، بداء را بر خلاف آنچه که گفته شد ( يعني بداء به معني باطل و محال آن که شيعه را به آن متهم کرده اند ) تفسير  ننموده اند .

شيخ طوسي در اين زمينه مي گويد:

والوجه في هذه الأخبار [أي أخبار البداء] ما قدمنا ذكره من تغيير المصلحة فيه واقتضائها تأخير الأمر إلى وقت آخر على ما بيّناه ، دون ظهور الأمر له تعالى ، فإنا لا نقول به ولا نجوزه ، تعالى الله عن ذلك علواً كبيراً .

الغيبة ، الشيخ الطوسي، ص431 .

بيان اين روايات ، همان است که ما ذکر نموديم ؛ که مصلحت کاري تغيير پيدا کرده اما آشکار ساختن آن به سبب مصلحتي به تاخير افتاده است ؛ بدون آنکه مطلبي براي خداوند آشکار شده باشد ؛ زيرا ما نه اعتقاد به اين مطلب داشته و نه آن را ممکن مي دانيم ؛ و خداوند بزرگ تر از آن است که چنين باشد .

شيخ صدوق نيز مي گويد:

وعندنا من زعم أن الله عز وجل يبدو له اليوم في شئ لم يعلمه أمس فهو كافر والبراءة منه واجبة .

كمال الدين وتمام النعمة، شيخ صدوق، ص69 ، تصحيح : علي أكبر غفاري، ناشر: مؤسسة النشر الإسلامي .

به اعتقاد شيعه اگر کسي بگويد که امروز براي خداوند چيزي آشکار شده است که آن را در گذشته نمي دانسته است ، چنين شخصي  کافر و بيزاري جستن از او واجب است .

و نيز كفته است :

ليس البداء كما يظنه جهال الناس بأنه بداء ندامة تعالى الله عن ذلك ... والبداء هو رد على اليهود لأنهم قالوا : إن الله قد فرغ من الأمر فقلنا : إن الله كل يوم في شأن ، يحيى ويميت ويرزق ويفعل ما يشاء .

والبداء ليس من ندامة ، و هو ظهور أمر ، يقول العرب : بدا لي شخص في طريقي أي ظهر ، قال الله عز وجل : ( وبدا لهم من الله ما لم يكونوا يحتسبون . الزمر / 47 ) أي ظهر لهم ، ومتى ظهر لله تعالى ذكره من عبد صلة لرحمه زاد في عمره ، ومتى ظهر له منه قطيعة لرحمه نقص من عمره ، ومتى ظهر له من عبد إتيان الزنا نقص من رزقه وعمره ، ومتى ظهر له منه التعفف عن الزنا زاد في رزقه وعمره » .

التوحيد ، شيخ صدوق ، ص 335 – 336 .

بداء آنچنان که گمراهان مردم مي پندارند نيست ، به اين معني که خداوند کاري انجام دهد و سپس از آن پشيمان گردد ... بداء در مقابل نظر يهود است که مي گفتند خداوند تمام کار را انجام داده است ( و ديگر تغييري انجام نخواهد شد ) ؛ اما ما مي گوييم : خداوند هر روزي چيزي را تعيين مي کند ، مي ميراند و زندگي مي بخشد روزي مي دهد و کاري را که بخواهد انجام مي دهد .

بداء به معني پشيماني نيست ؛ بلکه به معني آشکار  شدن چيزي است ؛ عرب مي گويد :در مسير راه شخصي در برابر من ظاهر شد ؛ خداوند نيز فرموده است : و براي ايشان از جانب خدا چيزي (بداء) آشکار شد که گمان آن را نمي کردند . و هر زمان بنده اي صله رحم به جا آورد  بر عمر وي مي افزايد ؛ و هر زمان بنده اي قطع رحم نمايد خداوند از عمر وي بکاهد ؛ و هر زمان بنده اي مرتکب فحشا شود از عمر و روزي او بکاهد ؛ و هر زمان بنده اي از زنا دوري كند وراه عفت بر گزيند خداوند برعمر و روزي او بيفزايد.

مرحوم مازندراني (شارح کتاب کافي ) در تفسير روايات بداء مي گويد :

فهو سبحانه كان في الأزل عالماً بأنه يمحو ذلك الشيء في وقت معين لمصلحة معينة عند انقطاع ذلك الوقت وانقضاء تلك المصلحة ، ويثبت هذا الشيء في وقته عند تجدد مصالحه ، ومن زعم خلاف ذلك واعتقد بأنه بدا له في شيء اليوم مثلاً ، ولم يعلم به قبله ، فهو كافر بالله العظيم ونحن منه براء .

شرح أصول كافي ، محمد صالح مازندراني ، ج4 ص250ـ 251 ، دار إحياء التراث العربي ـ بيروت .

علم خداوند سبحان ازلي است و مي دانسته است که مطلبي را در زمان معين به سبب تمام شدن مصلحتش محو خواهد ساخت و يا وقتي مصلحت آن دوباره بازگشت آن را در زمان خودش ايجاد خواهد کرد ؛ وکسي که بر خلاف اين مطلب اعتقاد داشته باشد ، و مثلا بگويد که خداوند امروز چيزي را مي داند كه قبل از آن نمي دانسته است ، او به خداوند کافر شده است و ما از او بيزاريم .

با توجه به سخنان انديشمندان وبزرگان مذهب شيعه كه اندكي از آنرا مشاهده كرديم آيا شايسته وسزاوار است كه به يك يا چند حديث از كتب روايي وتفسيري شيعه با تفسيري غلط وبدون امانتداري و مراجعه به آراء وفهم مفسران آنگونه كه خود مي پسنديم تفسير كنيم وچهره اي ناپسند از عقايد پيروان آن مذهب به نمايش در آوريم؟

پس كمي هم انصاف را رعايت كنيم.

بداء در كتب اهل سنت :

در كتب و روايات اهل سنت نيز بداء با همان مفهوم و توضيحي كه از منابع شيعه واقوال و سخنان علماي شيعه نقل كرديم ، آمده است .

بخاري در كتاب صحيح خودش از ابو هريره واو از رسول خدا صلي الله عليه وآله وسلم روايت مي کند كه فرمود:

إِنَّ ثَلاَثَةً فِى بَنِى إِسْرَائِيلَ أَبْرَصَ وَأَقْرَعَ وَأَعْمَى بَدَا لِلَّهِ أَنْ يَبْتَلِيَهُمْ ، فَبَعَثَ إِلَيْهِمْ مَلَكًا ، فَأَتَى الأَبْرَصَ . فَقَالَ أَىُّ شَىْءٍ أَحَبُّ إِلَيْكَ قَالَ لَوْنٌ حَسَنٌ وَجِلْدٌ حَسَنٌ ، قَدْ قَذِرَنِى النَّاسُ . قَالَ فَمَسَحَهُ ، فَذَهَبَ عَنْهُ ، فَأُعْطِىَ لَوْنًا حَسَنًا وَجِلْدًا حَسَنًا ... إلى آخر الحديث» .

صحيح بخاري ، ج2 ص384 ، كتاب أحاديث الأنبياء .

در قوم بني اسرائيل سه نفر گرفتار سه بيماري مشخص ؛ يعني پيسي وناشنوايي و نابينايي شده بودند ؛ براي خداوند بداء حاصل شد كه ايشان را مورد امتحان قرار دهد ؛ فرشته اي را  نزد آنان فرستاد از شخصي كه مبتلا به پيسي بود پرسيد : چه چيزي را بيشتر از همه دوست داري؟ گفت : پوست و رنگ نيكو ...

با مراجعه به كتابهايي كه در شرح کتاب بخاري نوشته شده است ، مشاهده مي کنيم که اهل سنت نيز بداء را در اين روايت به همان معنايي تفسير كرده اند که شيعه گفته است ومعتقد است .

به اين سخن ابن حجر توجه كنيد كه مي گويد :

قوله :  (بدا لله) بتخفيف الدال المهملة بغير همز ، أي سبق في علم الله فأراد إظهاره ، وليس المراد أنه ظهر له بعد أن كان خافياً ؛ لأن ذلك محال في حق الله تعالى .

فتح الباري ، ج6 ، ص364.

اينکه در روايت آمده است « براي خدا بداء حاصل شد » معناي آن اين است كه خداوند از اول مي دانسته است ، سپس آن را اظهار نموده است ؛ نه آنكه چيزي بر خداوند مخفي بوده  سپس آن را آشکار نموده باشد؛ زيرا در حق خداوند محال است .

شارحي ديگر به نام عيني نيز در عمدة القاري همين عبارت را آورده است .

ابن ابي حاتم در تفسير آ يه : (الله يتوفي الا نفس) از ابن عباس روايتي  نقل كرده است كه گفت :

( اللَّهُ يَتَوَفَّى الأَنفُسَ ) قال : « فإن بدا لله أن يقبضه قبض الروح ، فمات ، أو اُخر أجله رد النفس إلى مكانها من جوفه » .

تفسير ابن أبي حاتم ، ج10 ، ص3252، المكتبة العصرية .

خداوند مردم را مي ميراند : اگر براي خدا بداء حاصل شد که روح را بگيرد ، آن را گرفته و شخص مي ميرد ؛ و يا آن را تا مهلت معين به تاخير مي اندازد ؛ پس روح را به جايگاه خويش باز مي گرداند .

هيثمي نيز در مجمع الزوائد در باب « طلوع الشمس من مغربها » از عبد الله بن عمرو روايت مي کند که :

أنها [الشمس] كلما غربت أتت تحت العرش فسجدت واستأذنت في الرجوع فأذن لها في الرجوع حتى إذا بدا لله أن تطلع من مغربها فعلت كما كانت تفعل أتت تحت العرش فسجدت واستأذنت في الرجوع فلم يرد عليها شيء ، ثم تستأذن في الرجوع فلا يرد عليها شيء ...  الحديث .

مجمع الزوائد ، هيثمي ، ج8 ص8 .

خورشيد هر زمان که غروب مي کند زير عرش رسيده پس سجده مي نمايد و از خداوند اجازه بازگشت مي طلبد ؛ پس به او اجازه داده مي شود ؛ تا زماني که براي خداوند بداء حاصل شود که خورشيد از مغرب طلوع کند ، در اين هنگام خورشيد مانند هر روز بالا آمده تا به زير عرش مي رسد سپس اجازه بازگشت مي طلبد اما به او اجازه داده نمي شود ؛ ...

و سپس مي گويد :   

رواه أحمد والبزار والطبراني في الكبير ورجاله رجال الصحيح .

المصدر نفسه ، ج8 ، ص9 .

اين روايت را احمد و بزار و طبراني در معجم کبير نقل کرده اند و همه راويان آن مورد اعتماد مي باشند .

عبارت استفاده شده در اين روايات ، مطابق با همان عبارتي است که در کتب شيعه استفاده شده است ؛ پس تفسير بداء نزد علماي اهل سنت همانند تفسير علماي شيعه است كه بداء يعني فرا رسيدن زمان ابلاغ وتغيير بر اساس مصالح بندگان نه آنكه گفته شود: مراد از بداء عالم شدن خداوند است به آنچه از وي پنهان بوده است ؛ زيرا چنين وصفي در باره ذات باري تعالي نزد ائمه و علماي شيعه و نيز علماي اهل سنت محال است .  

آثار بداء در عقيده :

واضح است که بداء با معني صحيحي که براي آن ذکر شد ، بيانگر قدرت مطلقه خداوند در تصرف در تکوينيات است ؛ و اينکه قلم خلقت و تکوين هنوز خشک نشده و مي توان آن را تغيير داد ؛ و اين بر خلاف اعتقاد يهود است که مي گفتند دستان خداوند بعد از آفرينش بسته شده و نمي تواند آن را از صورت کنوني و ظاهري اش تغيير دهد .

همانطور که قرآن از  زبان يهود اين چنين نقل مي كند:

وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيْفَ يَشَاء  

سوره مائده آيه 64

و يهود گفتند که دست خداوند بسته است ؛ دست هاي خودشان بسته باد ؛ و به ( سزاي ) آنچه گفتند از رحمت خداوند دور شدند ؛ بلکه هر دو دست او گشاده است ؛ هرگونه بخواهد مي بخشد .

و به همين جهت است که ائمه عليهم السلام تاکيد بسياري بر اعتقاد به بداء داشته اند تا در نظر يهود را نفي ودر برابر آن بايستيند و نيز اين عقيده را که خداوند قدرت خود را به حدود خاصي محدود ساخته است از بين ببرند ؛ و اثبات نمايند که قدرت خداوند در عالم خلقت و تکوين جاري است .

موفق باشيد

گروه پاسخ به شبهات

مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر (عج)