سؤال كننده : حسين عباسي

مقدمه:

گاهى ديده مى‌شود كه برخى از وهابى‌ها به اين روايت استناد كرده و قصد دارند كه از آن مشروعيت خلافت خلفا را ثابت كنند . ما در اين مقاله اين روايت را از نظر سندى و دلالى بررسى خواهيم كرد.

اقتضاى بحث علمى اين است كه به اصل منبع رجوع كنيم و ببينيم اين روايت به چه صورت نقل شده؟ و قبل و بعد از آن چه مطالبى آمده است؟ در چه فضايى ايراد شده است؟ و آيا قرينه اى بر اراده معناى مراد متكلم در آن موجود است؟

لذا در ابتدا تمام روايت را از كتاب وقعه الصفين وترجمه ى آن را از كتاب «پيكار صفين» كه توسط پرويز اتابكى ترجمه شده نقل مى‌كنيم و پس از آن منابعى كه تمام يا بخشى از آن را نقل كرده‌اند مى‌آوريم و مطلب را به بحث مى نشينيم از شما مخاطب محترم تقاضا داريم با حوصله، مطالب را مطالعه كرده و با صعه صدر تا پايان همراه ما باشيد.

کل روايت به نقل از کتاب وقعة صفين:

نَصْرٌ عَنْ‏ عُمَرَ بْنِ‏ سَعْدٍ عَنْ أَبِي وَرَقِ أَنَّ ابْنَ عُمَرَ بْنِ مَسْلَمَةَ الْأَرْحَبِيَّ أَعْطَاهُ كِتَاباً فِي إِمَارَةِ الْحَجَّاجِ بِكِتَابٍ مِنْ مُعَاوِيَةَ إِلَى عَلِيٍّ قَالَ: وَإِنَّ أَبَا مُسْلِمٍ الْخَوْلَانِيَ‏ قَدِمَ إِلَى مُعَاوِيَةَ فِي أُنَاسٍ مِنْ قُرَّاءِ أَهْلِ الشَّامِ [قَبْلَ مَسِيرِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع إِلَى صِفِّينَ‏] فَقَالُوا [لَهُ‏] يَا مُعَاوِيَةُ عَلَامَ تُقَاتِلُ عَلِيّاً وَلَيْسَ لَكَ مِثْلُ صُحْبَتِهِ وَلَا هِجْرَتِهِ وَلَا قَرَابَتِهِ وَلَا سَابِقَتِهِ قَالَ لَهُمْ مَا أُقَاتِلُ عَلِيّاً وَأَنَا أَدَّعِي أَنَّ لِي فِي الْإِسْلَامِ مِثْلَ صُحْبَتِهِ وَلَا هِجْرَتِهِ وَلَا قَرَابَتِهِ وَلَا سَابِقَتِهِ وَلَكِنْ خَبِّرُونِي عَنْكُمْ أَ لَسْتُمْ تَعْلَمُونَ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُوماً قَالُوا بَلَى قَالَ فَلْيَدَعْ إِلَيْنَا قَتَلَتَهُ فَنَقْتُلَهُمْ بِهِ وَلَا قِتَالَ بَيْنَنَا وَبَيْنَهُ قَالُوا فَاكْتُبْ [إِلَيْهِ‏] كِتَاباً يَأْتِيهِ [بِهِ‏] بَعْضُنَا فَكَتَبَ إِلَى عَلِيٍّ هَذَا الْكِتَابَ مَعَ أَبِي مُسْلِمٍ الْخَوْلَانِيِّ فَقَدِمَ بِهِ عَلَى عَلِيٍّ

نصر، از عمر بن سعد، از ابوروق (كه ابن عمر بن مسلمه ارحبى نامه‏اى در برابر نامه‏اى از معاويه به على، در امارت حجاج به او داده) گويد:

ابو مسلم خولانى با مردمى از روستاهاى شام [پيش از حركت امير مؤمنان عليه السلام به صفّين‏] نزد معاويه آمدند و به او گفتند: اى معاويه بر چه پايه‏اى با على پيكار مى‏كنى كه ترا نه صحبت و نه خويشاوندى (با پيامبر اكرم) و نه هجرت و نه سابقه‏اى چون او باشد؟ به ايشان گفت: من با على از آن رو پيكار نمى‏كنم كه مدّعى صحابى بودن و هجرت و قرابت و سابقه‏اى چون او هستم؛ ولى شما خود به من بگوييد، آيا نمى‏دانيد كه عثمان مظلومانه كشته شد؟ گفتند: چرا. گفت:

پس بايد وى قاتلان عثمان را به ما واگذارد تا ايشان را به قصاص آن (خون ناروا) بكشيم و (در آن صورت) ميان ما و على جنگى نخواهد بود. گفتند: پس نامه‏اى [به او] بنويس تا افرادى از ما [نزدش‏] برند. پس اين نامه را به على نوشت و به ابو مسلم خولانى سپرد.

سپس نصر بن مزاحم ، مطلب را اين‌گونه ادامه مى‌دهد كه مسلم خولانى نزد اميرمؤمنان عليه السلام آمد و خطبه‌اى با اين مضمون خواند:

ثُمَّ قَامَ أَبُو مُسْلِمٍ خَطِيباً فَحَمِدَ اللَّهَ وَأَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّكَ قَدْ قُمْتَ بِأَمْرٍ وَتَوَلَّيْتَهُ‏ وَاللَّهِ مَا أُحِبُّ أَنَّهُ لِغَيْرِكَ إِنْ أَعْطَيْتَ الْحَقَّ مِنْ نَفْسِكَ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مُسْلِماً مُحْرِماً مَظْلُوماً فَادْفَعْ‏ إِلَيْنَا قَتَلَتَهُ وَأَنْتَ أَمِيرُنَا فَإِنْ خَالَفَكَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ كَانَتْ أَيْدِينَا لَكَ نَاصِرَةً وَأَلْسِنَتُنَا لَكَ شَاهِدَةً وَكُنْتَ ذَا عُذْرٍ وَ حُجَّةٍ.

ابو مسلم پس از تقديم نامه به على به خطبه برخاست و خدا را سپاس و ستايش كرد و گفت: «اما بعد، تو به (تصدّى) كارى برخاستى و عهده‏دار آن شدى كه خداوند در صورتى كه خود انصاف ورزى و داد دهى، آن را براى ديگر كس نخواهد.

اما عثمان در حالى كشته شد كه مسلمان و مظلوم و حرمتش واجب بود ، پس قاتلان او را به ما سپار، و تو امير و فرمانرواى مايى، و اگر يكى از مردم با تو مخالفت ورزد ما همه دست يارى خود را به تو دهيم و زبانمان گواه توست و تو را عذر و حجّت باشد (كه به درخواست و اصرار ما تسليمشان كردى).»

سپس در ادامه اميرمؤمنان عليه السلام در پاسخ ابومسلم خولانى مى‌فرمايد:

فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ «اغْدُ عَلَيَّ غَداً فَخُذْ جَوَابَ كِتَابِكَ» فَانْصَرَفَ ثُمَّ رَجَعَ مِنَ الْغَدِ لِيَأْخُذَ جَوَابَ كِتَابِهِ فَوَجَدَ النَّاسَ قَدْ بَلَغَهُمُ الَّذِي جَاءَ فِيهِ فَلَبِسَتِ الشِّيعَةُ أَسْلِحَتَهَا ثُمَّ غَدَوْا فَمَلَئُوا الْمَسْجِدَ وَأَخَذُوا يُنَادُونَ كُلُّنَا قَتَلَ ابْنَ عَفَّانَ وَأَكْثَرُوا مِنَ النِّدَاءَ بِذَلِكَ وَأُذِنَ لِأَبِي مُسْلِمٍ فَدَخَلَ عَلَى عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ فَدَفَعَ إِلَيْهِ جَوَابَ كِتَابِ مُعَاوِيَةَ فَقَالَ لَهُ أَبُو مُسْلِمٍ قَدْ رَأَيْتُ قَوْماً مَا لَكَ مَعَهُمْ أَمْرٌ قَالَ «وَمَا ذَاكَ؟» قَالَ بَلَغَ الْقَوْمَ أَنَّكَ تُرِيدُ أَنْ تَدْفَعَ إِلَيْنَا قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَضَجُّوا وَاجْتَمَعُوا وَلَبِسُوا السِّلَاحَ وَزَعَمُوا أَنَّهُمْ كُلَّهُمْ قَتَلَةُ عُثْمَانَ فَقَالَ عَلِيٌّ: «وَاللَّهِ مَا أَرَدْتُ أَنْ أَدْفَعَهُمْ إِلَيْكَ طَرْفَةَ عَيْنٍ لَقَدْ ضَرَبْتُ هَذَا الْأَمْرَ أَنْفَهُ وَعَيْنَيْهِ مَا رَأَيْتُهُ يَنْبَغِي لِي أَنْ أَدْفَعَهُمْ إِلَيْكَ وَلَا إِلَى غَيْرِكَ.» فَخَرَجَ بِالْكِتَابِ وَهُوَ يَقُولُ الْآنَ طَابَ الضِّرَابُ.

فردا نزد من آى و پاسخ نامه‏ات را بستان. او برفت و چون روز ديگر باز آمد تا پاسخ‏ نامه‏اش را بستاند، مردم از مضمون نامه‏اى كه آورده بود آگاه شده بودند، پس گروهى شيعيان سلاح‌پوش از صبحگاه مسجد را انباشته بودند و بانگ مى‏زدند:

ما همگى ابن عفان را كشته‏ايم [و اين بانگ را تكرار مى‏كردند]. به ابو مسلم اجازه ورود دادند و خدمت امير مؤمنان على آمد كه پاسخ نامه‏اش را بگيرد و به وى گفت: اينك گروهى را ديدم كه تو را با وجود آنان فرمانى نباشد. گفت: چه ديدى؟ گفت: به اين گروه خبر رسيده بود كه تو قصد آن دارى كه قاتلان عثمان را به ما سپارى، بانگ و فرياد بر آوردند و سلاح پوشيدند و ادعا كردند كه همگى قاتلان عثمانند. على گفت: «به خدا سوگند من يك لحظه هم نخواسته‏ام آنان را به تو سپارم، اين كار تمام شده است و با توجه به آنچه خود ديدى مرا بايسته است كه ايشان را نه به تو و نه به ديگرى نسپارم».

پس نامه را گرفت و بيرون آمد و مى‏گفت: اينك پيكار نيك آمد. (كه چاره‏اى از آن نيست).

نصر بن مزاحم در ادامه ، نامه معاويه را اين گونه نقل كرده است:

وَكَانَ كِتَابُ مُعَاوِيَةَ إِلَى عَلِيٍّ عليه السلام‏- بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ مِنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ أَبِي سُفْيَانَ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ سَلَامٌ عَلَيْكَ فَإِنِّي أَحْمَدُ إِلَيْكَ اللَّهَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ اللَّهِ اصْطَفَى مُحَمَّداً بِعِلْمِهِ وَجَعَلَهُ الْأَمِينَ عَلَى وَحْيِهِ وَالرَّسُولَ إِلَى خَلْقِهِ وَاجْتَبَى لَهُ مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَعْوَاناً أَيَّدَهُ اللَّهُ بِهِمْ َكَانُوا فِي مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ عَلَى قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِي الْإِسْلَامِ فَكَانَ أَفْضَلَهُمْ فِي إِسْلَامِهِ وَأَنْصَحَهُمْ لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ الْخَلِيفَةُ مِنْ بَعْدِهِ وَخَلِيفَةُ خَلِيفَتِهِ وَالثَّالِثَ الْخَلِيفَةَ الْمَظْلُومَ عُثْمَانَ فَكُلَّهُمْ حَسَدْتَ وَعَلَى كُلِّهِمْ بَغَيْتَ عَرَفْنَا ذَلِكَ فِي نَظَرِكَ الشَّزْرِ وَفِي قَوْلِكَ الْهُجْرِ وَفِي تَنَفُّسِكَ الصُّعَدَاءَ وَفِي إِبْطَائِكَ عَنِ الْخُلَفَاءِ تُقَادُ إِلَى كُلٍّ مِنْهُمْ كَمَا يُقَادُ الْفَحْلُ الْمَخْشُوشُ‏ حَتَّى تُبَايِعَ وَأَنْتَ كَارِهٌ ثُمَّ لَمْ تَكُنْ لِأَحَدٍ مِنْهُمْ بِأَعْظَمَ حَسَداً مِنْكَ لِابْنِ عَمِّكَ عُثْمَانَ وَكَانَ أَحَقَّهُمْ أَلَّا تَفْعَلَ بِهِ ذَلِكَ فِي قَرَابَتِهِ وَصِهْرِهِ فَقَطَعْتَ رَحِمَهُ وَقَبَّحْتَ مَحَاسِنَهُ وَأَلَّبْتَ النَّاسَ عَلَيْهِ وَبَطَنْتَ وَظَهَرْتَ حَتَّى ضُرِبَتْ إِلَيْهِ آبَاطُ الْإِبِلِ وَقُيِّدَتْ إِلَيْهِ الْخَيْلُ الْعِرَابُ وَحُمِلَ عَلَيْهِ السِّلَاحُ فِي حَرَمِ رَسُولِ اللَّهِ فَقُتِلَ مَعَكَ فِي الْمَحَلَّةِ وَأَنْتَ تَسْمَعُ فِي دَارِهِ الْهَائِعَةَ لَا تَرْدَعُ الظَّنَّ وَالتُّهَمَةَ عَنْ نَفْسِكَ فِيهِ بِقَوْلٍ وَلَا فِعْلٍ.

فَأُقْسِمُ صَادِقاً أَنْ لَوْ قُمْتَ فِيمَا كَانَ مِنْ أَمْرِهِ مَقَاماً وَاحِداً تُنَهْنِهُ النَّاسَ عَنْهُ مَا عَدَلَ بِكَ مَنْ قِبَلَنَا مِنَ النَّاسِ أَحَداً وَلَمَحَا ذَلِكَ عِنْدَهُمْ مَا كَانُوا يَعْرِفُونَكَ بِهِ مِنَ الْمُجَانَبَةِ لِعُثْمَانَ وَالْبَغْيِ عَلَيْهِ وَأُخْرَى أَنْتَ بِهَا عِنْدَ أَنْصَارِ عُثْمَانَ ظَنِينٌ إِيْوَاؤُكَ قَتَلَةَ عُثْمَانَ فَهُمْ عَضُدُكَ وَأَنْصَارُكَ وَيَدُكَ وَبِطَانَتُكَ‏ وَقَدْ ذُكِرَ لِي أَنَّكَ تَنْصِلُ مِنْ دَمِهِ فَإِنْ كُنْتَ صَادِقاً فَأَمْكِنَّا مِنْ قَتَلَتِهِ نَقْتُلُهُمْ بِهِ وَنَحْنُ أَسْرَعُ النَّاسِ إِلَيْكَ وَإِلَّا فَإِنَّهُ فَلَيْسَ لَكَ وَلَا لِأَصْحَابِكَ إِلَّا السَّيْفُ وَالَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ لَنَطْلُبَنَّ قَتَلَةَ عُثْمَانَ فِي الْجِبَالِ وَالرِّمَالِ وَالْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى يَقْتُلَهُمُ اللَّهُ أَوْ لَتَلْحَقَنَّ أَرْوَاحُنَا بِاللَّهِ وَ السَّلَامُ.

نامه معاويه به على عليه السلام چنين بود [اين نامه در العقد (3: 107) نيز آمده است]

بسم اللّه الرحمن الرحيم. از معاوية بن ابى سفيان به على بن ابى طالب. سلام بر تو، من نزد تو خداوند را كه جز او خدايى نيست (فرا ياد آرم و) ستايش كنم. اما بعد، همانا خداوند به دانايى خويش محمد را برگزيد و او را امين وحى و فرستاده خود نزد آفريدگانش قرار داد، و از مسلمانان يارانى براى او برگزيد او را به وسيله ايشان حمايت كرد و هر يك از ايشان به اندازه مراتب و فضايل خود در اسلام نزد او پايگاههايى داشتند. برترين ايشان در اسلام و خير انديش‏ترين آنان در راه خدا و براى پيامبرش، خليفه بعد از او بود و خليفه جانشين او و سومى، خليفه مظلوم عثمان بود، كه تو بر همه ايشان رشك بردى و با همه گردنكشى كردى.

و ما آن عصيان را در نگاه خشم آلود و گفتار ناهنجار و آههايى كه از دل بر مى‏كشيدى و در تأخير تو از (بيعت با) آن خلفا دريافتيم (و مى‏ديديم) كه به سان كشاندن هيون فحلى حلقه در بينى (به قهر و جبر) كشانده مى‏شدى، تا با اكراه با ايشان بيعت مى‏كردى.

پس از بيعت به هيچيك از آنان بيش از پسر عمّت، عثمان حسد نمى‏بردى، در حالى كه او به سبب خويشاوندى و داماديش (با رسول اللّه (ص) و باجناقى با تو) بيش از آنان استحقاق داشت كه با وى چنان نكنى، با او قطع رحم كردى و نكوييهايش را زشت شمردى و مردم را بر ضدش برانگيختى و نهان شدى و چهره نمودى، تا آنكه گروهى بر او تاختند و سپاهى همدست بر ضدش نظام يافت و در حرم پيامبر خدا اسلحه به رويش كشيدند و در كنار تو، در يك محلّه، او را كشتند و تو بانگ و فرياد را از سراى او مى‏شنيدى ولى به گفتار يا كردار خود هيچ دستى نجنباندى كه شك و تهمت (مشاركت خود را در قتل او) از خويشتن دور كنى.

صادقانه سوگند مى‏خورم، اگر در ماجراى او موضعى مى‏گرفتى و حتى يك بار كارى مى‏كردى كه گزند مردم (مهاجم) را از او باز دارى، يك تن از ما هم تو را متهم نمى‏ساخت و (مردم) مخالفت و گردنكشيهاى تو را بر ضد عثمان از ياد مى‏بردند. گذشته از اين هواداران عثمان از آن رو بر تو بدگمانند كه تو قاتلان عثمان را پناه داده‏اى و اينك همانها ياران و دستياران، و دست و بازو، و نزديكان و راز نيوشان تو هستند. به من گفته‏اند كه تو خود را از خون او برى مى‏دانى، اگر راست مى‏گويى دست ما را بر قاتلانش گشاده‏دار تا ايشان را بكشيم، آنگاه (براى بيعت با تو) ما شتابنده‏ترين [مردم‏] به سوى تو خواهيم بود.

و گر نه تو و يارانت را جز شمشير نسزد. سوگند به خداوندى كه خدايى جز او نيست‏ ما در كوه و صحرا و بيابان و دريا در پى قاتلان عثمان بتازيم تا خداوند ايشان را (به دست ما) بكشد يا جانهاى ما (بر سر اين سودا) به خداوند پيوندد. و السلام.

اميرمؤمنان عليه السلام در پاسخ معاوية مى‌نويسد:

فَكَتَبَ إِلَيْهِ عَلِيٌّ عليه السلام «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ عَلِيٍّ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى مُعَاوِيَةَ بْنِ أَبِي سُفْيَانَ أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ أَخَا خَوْلَانَ قَدِمَ عَلَيَّ بِكِتَابٍ مِنْكَ تَذْكُرُ فِيهِ مُحَمَّداً ص وَمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ بِهِ مِنَ الْهُدَى وَالْوَحْيِ وَالْحَمْدِ لِلَّهِ الَّذِي صَدَّقَهُ الْوَعْدَ وَتَمَّمَ لَهُ النَّصْرَ وَمَكَّنَ لَهُ فِي الْبِلَادِ وَ أَظْهَرَهُ عَلَى أَهْلِ الْعِدَاءِ وَالشَّنَئَانِ مِنْ قَوْمِهِ الَّذِينَ وَثَبُوا بِهِ وَشَنَّفُوا لَهُ‏ وَأَظْهَرُوا لَهُ التَّكْذِيبَ وَبَارَزُوهُ بِالْعَدَاوَةِ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِهِ وَعَلَى إِخْرَاجِ أَصْحَابِهِ وَأَهْلِهِ وَأَلَّبُوا عَلَيْهِ الْعَرَبَ وَجَامَعُوهُمْ عَلَى حَرْبِهِ وَجَهَدُوا فِي أَمْرِهِ كُلَّ الْجَهْدِ وَقَلَّبُوا لَهُ الْأُمُورَ حَتَّى‏ ظَهَرَ أَمْرُ اللَّهِ وَهُمْ كارِهُونَ‏ وَكَانَ أَشَدُّ النَّاسِ عَلَيْهِ أَلْبَةً أُسْرَتَهُ وَالْأَدْنَى فَالْأَدْنَى مِنْ قَوْمِهِ إِلَّا مَنْ عَصَمَهُ اللَّهُ‏ يَا ابْنَ هِنْدٍ فَلَقَدْ خَبَأَ لَنَا الدَّهْرُ مِنْكَ عَجَباً وَلَقَدْ قَدَّمْتَ فَأَفْحَشْتَ إِذْ طَفَّقْتَ تُخْبِرُنَا عَنْ بَلَاءِ اللَّهِ تَعَالَى فِي نَبِيِّهِ مُحَمَّدٍ ص وَفِينَا فَكُنْتَ فِي ذَلِكَ كَجَالِبِ التَّمْرِ إِلَى هَجَرَ أَوْ كَدَاعِي مُسَدِّدِهِ إِلَى النِّضَالَ‏ وَذَكَرْتَ أَنَّ اللَّهَ اجْتَبَى لَهُ مِنَ الْمُسْلِمِينَ أَعْوَاناً أَيَّدَهُ اللَّهُ بِهِمْ فَكَانُوا فِي مَنَازِلِهِمْ عِنْدَهُ عَلَى قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِي الْإِسْلَامِ- فَكَانَ أَفْضَلَهُمْ زَعَمْتَ فِي الْإِسْلَامِ وَأَنْصَحَهُمْ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ الْخَلِيفَةُ وَخَلِيفَةُ الْخَلِيفَةِ وَلَعَمْرِي إِنَّ مَكَانَهُمَا مِنْ الْإِسْلَامِ لَعَظِيمٌ وَإِنَّ الْمُصَابَ بِهِمَا لَجَرِحٌ فِي الْإِسْلَامِ شَدِيدٌ رَحِمَهُمَا اللَّهُ وَجَزَاهُمَا بِأَحْسَنِ الْجَزَاءِ وَذَكَرْتَ أَنَّ عُثْمَانَ كَانَ فِي الْفَضْلِ ثَالِثاً فَإِنْ يَكُنْ عُثْمَانُ مُحْسِناً فَسَيَجْزِيهِ اللَّهُ بِإِحْسَانِهِ وَإِنْ يَكُ مُسِيئاً فَسَيَلْقَى رَبّاً غَفُوراً لَا يَتَعَاظَمُهُ ذَنْبٌ أَنْ يَغْفِرَهُ وَلَعَمْرُ اللَّهِ إِنِّي لَأَرْجُو إِذَا أَعْطَى اللَّهُ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ فَضَائِلِهِمْ فِي الْإِسْلَامِ وَنَصِيحَتِهِمْ لِلَّهِ وَرَسُولِهِ أَنْ يَكُونَ نَصِيبُنَا فِي ذَلِكَ الْأَوْفَرَ إِنَّ مُحَمَّداً ص لَمَّا دَعَا إِلَى الْإِيمَانِ بِاللَّهِ وَالتَّوْحِيدِ كُنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ أَوَّلَ مَنْ آمَنَ بِهِ وَصَدَّقَ بِمَا جَاءَ بِهِ فَلَبِثْنَا أَحْوَالًا مُجَرَّمَةً وَمَا يَعْبُدُ اللَّهَ فِي رَبْعٍ سَاكِنٍ مِنَ الْعَرَبِ غَيْرُنَا فَأَرَادَ قَوْمُنَا قَتْلَ نَبِيِّنَا وَاجْتِيَاحَ أَصْلِنَا وَهَمُّوا بِنَا الْهُمُومَ وَفَعَلُوا بِنَا الْأَفَاعِيلَ فَمَنَعُونَا الْمِيرَةَ وَأَمْسَكُوا عَنَّا الْعَذْبَ‏ وَأَحْلَسُونَا الْخَوْفَ‏ وَجَعَلُوا عَلَيْنَا الْأَرْصَادَ وَالْعُيُونَ وَاضْطَرُّونَا إِلَى جَبَلٍ وَعِرٍ وَأَوْقَدُوا لَنَا نَارَ الْحَرْبِ وَكَتَبُوا عَلَيْنَا بَيْنَهُمْ كِتَاباً لَا يُؤَاكِلُونَّا وَلَا يُشَارِبُونَّا وَلَا يُنَاكِحُونَّا وَلَا يُبَايِعُونَّا وَلَا نَأْمَنُ فِيهِمْ حَتَّى نَدْفَعَ النَّبِيَّ ص فَيَقْتُلُوهُ وَيُمَثِّلُوا بِهِ فَلَمْ نَكُنْ نَأْمَنُ فِيهِمْ إِلَّا مِنْ مَوْسِمٍ إِلَى مَوْسِمٍ فَعَزَمَ اللَّهُ لَنَا عَلَى مَنْعِهِ وَالذَّبِّ عَنْ حَوْزَتِهِ وَالرَّمْيِ مِنْ وَرَاءِ حُرْمَتِهِ وَالْقِيَام‏ بِأَسْيَافِنَا دُونَهُ فِي سَاعَاتِ الْخَوْفِ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ فَمُؤْمِنُنَا يَرْجُو بِذَلِكَ الثَّوَابَ وَكَافِرُنَا يُحَامِى بِهِ عَنِ الْأَصْلِ فَأَمَّا مَنْ أَسْلَمَ مِنْ قُرَيْشٍ بَعْدُ فَإِنَّهُمْ مِمَّا نَحْنُ فِيهِ أَخْلِيَاءُ فَمِنْهُمْ حَلِيفٌ مَمْنُوعٌ أَوْ ذُو عَشِيرَةٍ تُدَافِعُ عَنْهُ فَلَا يَبْغِيهِ أَحَدٌ بِمِثْلِ مَا بَغَانَا بِهِ قَوْمُنَا مِنَ التَّلَفِ فَهُمْ مِنَ الْقَتْلِ بِمَكَانِ نَجْوَةٍ وَأَمْنٍ فَكَانَ ذَلِكَ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ يَكُونَ ثُمَّ أَمَرَ اللَّهُ رَسُولَهُ بِالْهِجْرَةِ وَأَذِنَ لَهُ بَعْدَ ذَلِكَ فِي قِتَالِ الْمُشْرِكِينَ فَكَانَ إِذَا احْمَرَّ الْبَأْسُ وَدُعِيَتْ نَزَالِ أَقَامَ أَهْلَ بَيْتِهِ فَاسْتَقْدَمُوا فَوَقَى بِهِمْ أَصْحَابَهُ حَرَّ الْأَسِنَّةِ وَالسُّيُوفِ فَقُتِلَ عُبَيْدَةُ يَوْمَ بَدْرٍ وَحَمْزَةُ يَوْمَ أُحُدٍ وَجَعْفَرٌ وَزَيْدٌ يَوْمَ مُؤْتَةَ وَأَرَادَ لِلَّهِ مَنْ لَوْ شِئْتُ ذَكَرْتُ اسْمَهُ مِثْلَ الَّذِي أَرَادُوا مِنَ الشَّهَادَةِ مَعَ النَّبِيِّ ص غَيْرَ مَرَّةٍ إِلَّا أَنَّ آجَالَهُمْ عُجِّلَتْ وَمَنِيَّتَهُ أُخِّرَتْ وَاللَّهُ مَوْلَى الْإِحْسَانِ إِلَيْهِمْ وَالْمَنَّانُ عَلَيْهِمْ بِمَا قَدْ أَسْلَفُوا مِنَ الصَّالِحَاتِ فَمَا سَمِعْتُ بِأَحَدٍ وَلَا رَأَيْتُ فِيهِمْ مَنْ هُوَ أَنْصَحُ لِلَّهِ فِي طَاعَةِ رَسُولِهِ وَلَا أَطْوَعَ لِرَسُولِهِ فِي طَاعَةِ رَبِّهِ وَلَا أَصْبَرَ عَلَى اللَّأْوَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ وَمَوَاطِنِ الْمَكْرُوهِ مَعَ النَّبِيِّ ص مِنْ هَؤُلَاءِ النَّفَرِ الَّذِينَ سَمَّيْتُ لَكَ وَفِي الْمُهَاجِرِينَ خَيْرٌ كَثِيرٌ نَعْرِفُهُ‏ جَزَاهُمُ اللَّهُ بِأَحْسَنِ أَعْمَالِهِمْ وَذَكَرْتَ‏ حَسَدِي الْخُلَفَاءَ وَإِبْطَائِي عَنْهُمْ وَبَغْيِي عَلَيْهِمْ فَأَمَّا الْبَغْيُ فَمَعَاذَ اللَّهِ أَنْ يَكُونَ وَأَمَّا الْإِبْطَاءُ عَنْهُمْ وَالْكَرَاهَةُ لِأَمْرِهِمْ فَلَسْتُ أَعْتَذِرُ مِنْهُ إِلَى النَّاسِ لِأَنَّ اللَّهَ جَلَّ ذَكَرَهُ لَمَّا قَبَضَ نَبِيَّه‏ ص قَالَتْ قُرَيْشٌ مِنَّا أَمِيرٌ وَقَالَتِ الْأَنْصَارُ مِنَّا أَمِيرٌ فَقَالَتْ قُرَيْشٌ مِنَّا مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ ص فَنَحْنُ أَحَقُّ بِذَلِكَ الْأَمْرِ فَعَرَفَتْ ذَلِكَ الْأَنْصَارُ فَسَلَّمَتْ لَهُمُ الْوَلَايَةَ وَالسُّلْطَانَ فَإِذَا اسْتَحَقُّوهَا بِمُحَمَّدٍ ص دُونَ الْأَنْصَارِ فَإِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِمُحَمَّدٍ ص أَحَقُّ بِهَا مِنْهُمْ وَإِلَّا فَإِنَّ الْأَنْصَارَ أَعْظَمُ الْعَرَبِ فِيهَا نَصِيباً فَلَا أَدْرِي أَصْحَابِي سَلِمُوا مِنْ أَنْ يَكُونُوا حَقِّي أَخَذُوا أَوِ الْأَنْصَارُ ظَلَمُوا بَلْ عَرَفْتَ أَنَّ حَقِّي هُوَ الْمَأْخُوذُ وَ قَدْ تَرَكْتُهُ لَهُمْ تَجَاوَزَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَأَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ أَمْرِ عُثْمَانَ وَقَطِيعَتِي رَحِمَهُ وَ تَأْلِيبِي عَلَيْهِ فَإِنَّ عُثْمَانَ عَمِلَ مَا قَدْ بَلَغَكَ فَصَنَعَ النَّاسُ بِهِ مَا قَدْ رَأَيْتَ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنِّي كُنْتُ فِي عُزْلَةٍ عَنْهُ إِلَّا أَنْ تَتَجَنَّى فَتَجَنَّ مَا بَدَا لَكَ وَأَمَّا مَا ذَكَرْتَ مِنْ أَمْرِ قَتَلَةِ عُثْمَانَ فَإِنِّي نَظَرْتُ فِي هَذَا الْأَمْرِ وَ ضَرَبْتُ أَنْفَهُ وَعَيْنَيْهِ فَلَمْ أَرَ دَفْعَهُمْ إِلَيْكَ وَلَا إِلَى غَيْرِكَ وَلَعَمْرِي لَئِنْ لَمْ تَنْزِعِ عَنْ غَيِّكَ وَشِقَاقِكَ لَتَعْرِفَنَّهُمْ عَنْ قَلِيلٍ يَطْلُبُونَكَ وَلَا يُكَلِّفُونَكَ أَنْ تَطْلُبَهُمْ فِي بَرٍّ وَلَا بَحْرٍ وَلَا جَبَلٍ وَلَا سَهْلٍ وَقَدْ كَانَ أَبُوكَ أَتَانِي حِينَ وَلَّى النَّاسُ أَبَا بَكْرٍ فَقَالَ أَنْتَ أَحَقُّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ ص بِهَذَا الْأَمْرِ وَأَنَا زَعِيمٌ لَكَ بِذَلِكَ عَلَى مَنْ خَالَفَ عَلَيْكَ ابْسُطْ يَدَكَ أُبَايِعْكَ فَلَمْ أَفْعَلْ وَأَنْتَ تَعْلَمُ أَنَّ أَبَاكَ قَدْ كَانَ قَالَ ذَلِكَ وَأَرَادَهُ حَتَّى كُنْتُ أَنَا الَّذِي أَبَيْتُ لِقُرْبِ عَهْدِ النَّاسِ بِالْكُفْرِ مَخَافَةَ الْفُرْقَةِ بَيْنَ أَهْلِ الْإِسْلَامِ فَأَبُوكَ كَانَ أَعْرَفَ بِحَقِّي مِنْكَ فَإِنْ تَعْرِفْ مِنْ حَقِّي مَا كَانَ يَعْرِفُ أَبُوكَ تُصِبْ رُشْدَكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَسَيُغْنِي اللَّهُ عَنْكَ وَالسَّلَامُ».

بسم اللّه الرحمن الرحيم. از بنده خدا على، امير مؤمنان به معاوية بن ابى سفيان. اما بعد، آن مرد خولانى نامه تو را آورد كه در آن محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم را ياد كرده و از نعمتى كه خداوند، از هدايت و وحى، بدو بخشيده سخن گفته بودى. سپاس خداى را كه وعده او را راست آورد و پيروزى را برايش به كمال رساند و دستش را بر كشورها گشود و بر دشمنان و بدگويان چيره‏اش كرد، او را بر كسانى از قوم خودش كه بر او تاختند و كينه ورزيدند و درغگويش خواندند و دشمنيها نشان دادند و بر بيرون راندن او و ياران [و خويشانش‏] همدست شدند و عرب را بر ضدش بر انگيختند و براى پيكار با او بسيج كردند و در كارش با نهايت سرسختى پاى فشردند و عرصه را بر او تنگ ساختند، غالب فرمود و امر خدا، در حالى كه بر همه آنان ناگوار بود، پيروز بر آمد، در حالى كه، اى پسر هند، پافشارترين مردم در تحريك بر ضد او همان خاندان خود وى بودند و از قوم او آن كه بدو نزديكتر بود بيشتر لجاجت مى‏كرد مگر آن كس كه خداوند معصومش نگه داشته بود. به راستى روزگار نكته شگفتى را درباره تو از ما پنهان داشته بود، اينك تو خود آن را بروز دادى و رسوايى فزودى، آنجا كه آغاز كردى تا نعمت خداى تعالى را در حق پيامبر خود صلى اللّه عليه و سلم و در مورد ما به خود ما خبر دهى، و چونان كسى گشتى كه خرما به هجر (و زيره به كرمان) برد، يا كسى كه استاد تير اندازى خود را به مسابقه بخواند. و ياد كردى كه خداوند از مسلمانان ياورانى براى او برگزيد و به وسيله ايشان ياريش داد و آنان را به اندازه فضايلشان در اسلام، نزد او پايگاههايى بود و- ادعا كردى- برتر از همه ايشان در اسلام و نيكخواه‏ترين آنان نسبت به خدا و پيامبرش، آن خليفه و جانشين آن خليفه بوده‏اند. به جان خودم كه پايگاه آنان در اسلام بزرگ است و لطمه بر آن دو، زخم سختى بر پيكر اسلام باشد، خدا آن هر دو را بيامرزد و به بهترين پاداشى جزاشان دهد. و نوشتى كه عثمان در فضل، سومين فرد بود. اگر عثمان نيكوكار بوده خدا در برابر نيكيش به او پاداش خواهد داد و اگر بدكار بوده پروردگار بسيار آمرزنده‏اى را خواهد ديد كه بزرگى هيچ گناهى بيش از گستردگى و شمول بخشش و آمرزش او نيست. به حقّ خدا، مرا اميد چنان است كه آنگاه كه خداوند به مردم به اندازه فضايلشان در اسلام و نيكخواهى ايشان نسبت به خود و پيامبر خود نصيبى عطا فرمايد، سهم ما بيشتر باشد. همانا وقتى محمد صلى اللّه عليه و سلم مردم را به ايمان به خدا و يكتاپرستى دعوت كرد ما- اهل بيت- نخستين كسانى بوديم كه به او ايمان آورديم و آنچه آورده بود تصديق كرديم و سالها بر همان اعتقاد بوديم، در صورتى كه در ربع مسكون (و بر پهنه زمين) هيچيك از اعراب، جز ما ايمان نياورده بودند، پس قوم (قريش) خواستند پيامبرمان را بكشند و ريشه ما را بر كنند و بار اندوهها را بر دلمان نهند و كارهاى ناروا با ما كردند و ما را از خوراكى گوارا و نوشيدن جرعه‏اى زلال باز داشتند و بيم و ترس را به ما ارزانى داشتند و بر ما ديده‏بانان و جاسوسان گماشتند و ما را به رفتن بر كوهسارى سخت و ناهموار ناگزير كردند و آتش جنگ را بر (ضد) ما برافروختند و ميان خود پيمانى نوشتند كه با ما نخورند و نياشامند و همسرى وخريد و فروش نكنند و دست به دستمان نسايند و امانمان ندهند مگر آنكه پيامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم را به ايشان سپاريم تا او را بكشند و بدو مثل زنند (كه عبرت ديگران باشد) و ما از ايشان جز از موسم حجى تا موسمى ديگر امان نداشتيم (و امان فقط منحصر به ايام حج بود)، پس خداوند ما را بر حمايت از او و دفاع از حريم و نگهداشت حرمت او و نگهبانى از او، با شمشيرهاى خود، در تمام ساعات هولناك شبانه‏روز مصمم داشت، مؤمن ما از اين پايمردى اميد ثواب داشت و كافرمان نيز به سبب خويشى و ريشه دودمانى خود از او حمايت مى‏كرد.

اما ديگر قريشيان كه اسلام آورده بودند چنان بيم و هراسى كه ما داشتيم، نداشتند زيرا يا به سبب هم‏پيمانى، ريختن خونشان بر (كفار) ممنوع بود يا عشيره و قومشان از آنان دفاع مى‏كردند. و به هيچكس چنان گزندى كه از سوى قوممان متوجه ما بود نرسيد، چه آنان از كشته شدن نجات يافته و در امان بودند. اين امرى بود كه خدا خواسته بود چنان باشد، سپس به پيامبر خود فرمان هجرت داد و از آن پس به وى اجازه داد با مشركان بجنگد. چون نبرد سخت مى‏شد و تكاوران را به ميدان مى‏خواندند، اهل بيت او به پا مى‏خاستند و وى ايشان را جلو مى‏انداخت و ديگر ياران خود را، در پناه ايشان كه سپر بلا شده بودند، در برابر تندى پيكانها و تيزى شمشيرها حمايت مى‏كرد، پس عبيده[عبيدة بن حارث بن مطلب بن عبد مناف، و او نخستين كسى است كه در اسلام برايش پرچم بستند.- الاصابة 5367 پيامبر اكرم پس از آن همسر وى، زينب دختر خزيمه را به زنى گرفت.] در جنگ بدر، و حمزه در جنگ احد و جعفر و زيد در جنگ مؤته كشته شدند، و كسى كه اگر مى‏خواستم نامش را ذكر مى‏كردم [مراد، خود امام على عليه السلام است كه براى پرهيز از خودستايى نام خويش را نمى‏برد. ] آرزومند شهادت در راه خدا بود، همچون‏ شهادتى كه ايشان در ركاب پيامبر صلى اللّه عليه و آله و سلم، چندين بار پذيرا بودند و بدان نايل آمدند، جز آنكه مهلت آنان زودتر فرا رسيد و مرگ اين يك (كه نامش را نمى‏برم) به تأخير افتاد. و خدا ايشان را غريق احسان خويش كرد و به سبب اعمال صالحانه‏اى كه از پيش تقديم داشتند بر ايشان منت نهاد. و هرگز نشنيدم و نديدم كه در ميان آنان كسى خدا را در فرمانبردارى از پيامبر او، نيكخواهتر، و پيامبرش را در فرمانبردارى از خدا گوش به فرمان‏تر، و در محنت و سختى و به گاه شدّت خطر بردبارتر، و در جايگاههاى ناگوار به همراهى با پيامبر صلى اللّه عليه و آله از آنان كه براى تو نام بردم شكيباتر بوده باشد. مهاجران را نكوييهاى بسيار بود كه مى‏دانيم ،خداوند بسى بهتر از اعمال نيك آنان بديشان پاداش دهد. تو از رشك بردن من بر خلفا و تأخيرم از (بيعت با) آنها و گردنكشى من بر ضد ايشان سخن گفتى. اما (درباره) گردنكشى، پناه بر خدا اگر هرگز چنان بوده باشد، و اما تأخير من در موافقت با ايشان و ناخوشايندى از كار آنان، من در اين مورد از كسى پوزش نمى‏خواهم (و نياز به عذر آورى ندارم)، زيرا چون خداوند، كه يادش شكوهمند است، جان پاك پيامبرش صلى اللّه عليه و سلم را باز گرفت، قريش گفتند: امير از ما بايد، و انصار گفتند: امير از ما باشد. سپس قريش (به استدلال) گفتند: محمد، پيامبر خدا صلى اللّه عليه و سلم از ما است پس ما بدين فرماندهى سزاوارتريم، و بر اثر آن انصار اين حق را براى آنها شناختند و ولايت و سلطنت را به ايشان سپردند. اگر آنان حق خود را به مناسبت پيوندى بيش از انصار با محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم مطالبه مى‏كردند، در واقع نزديكترين مردم به محمد صلى اللّه عليه سزاوارتر از همه آنها بود. وگرنه انصار را در ميان عرب نصيبى بيشتر در حكومت بود. (به هر تقدير) نمى‏دانم آيا صحابه‏ در اين مورد كه حق مرا گرفته‏اند (خطايى نكرده‏اند) و از اين عيب منزه و سالمند؟

يا انصار ستم كرده‏اند؟ [بلكه‏] فقط اين را دانستم و ديدم آنچه سلب شده همان حقّ من است، و آن را به خدا واگذاشتم كه از ايشان درگذرد. اما آنچه از كار عثمان و اينكه من پيوند خويشاوندى خود را با او گسستم ياد كردى و از تحريكات من بر ضد او سخن گفتى، به راستى عثمان آنچه را خبرش نيز به تو رسيده خود كرد، و مردم [از آن‏] ماجرايى ساختند كه ديده و شنيده‏اى. من به كلى از آن ماجرا بركنار بودم، مگر آنكه بخواهى تهمت بندى، پس هر چه خواهى و تو را بايسته است تهمت بزن. اما آنچه درباره قاتلان عثمان نوشتى، من در اين باب نيك نگريسته و جوانب آن را سنجيده‏ام و صلاح نمى‏دانم كه ايشان را نه به تو و نه به ديگرى تسليم كنم. به جان خودم، سوگند مى‏خورم كه اگر تو از گمراهى و جداطلبى خود باز نايستى به زودى خواهى ديد كه آنان خود، تو را مى‏جويند، و اين بار گران را كه تو حتى در بيابان، نه «در دريا و كوه و دشت » [اشاره به عهد و سوگند معاويه كه گفته بود: «ما، در دريا و كوه و دشت به دنبال قاتلان عثمان مى‏گرديم تا آنان را قصاص كنيم»]، به دنبال ايشان بگردى از شانه‏ات بر مى‏دارند. هنگامى كه مردم ابو بكر را به سرپرستى خويش مى‏گرفتند، پدرت نزد من آمد و گفت: پس از محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم تو سزاوارترين كس به اين كار هستى و من در اين زمينه رهبرى مقاومت در برابر هر كس را كه به مخالفت با تو پردازد بر عهده گيرم. دستت را فراز آر تا با تو بيعت كنم. و من چنان نكردم. و تو خود دانى كه پدرت چنين گفت و چنين مى‏خواست، و اين من بودم كه امتناع كردم زيرا مردم به روزگار كفر نزديك بودند و من از ايجاد تفرقه بين مسلمانان بيم داشتم. پس پدرت بيش از تو به حق من آگاه بود و اگر تو نيز همان قدر كه پدرت حقم را مى‏شناخت، حق مرا بشناسى راه درست را يافته‏اى و اگر چنين نكنى خداوند (مرا) از تو بى‏نيازى دهد. و السلام.

اسنادى كه همه يا برخى از مطالب بالا را نقل كرده اند:

1.       وقعة صفين‏ ، نصر بن مزاحم (متوفاى 212)‏ ، محقق / مصحح: هارون، عبد السلام محمد ، قم‏ مكتبة آية الله المرعشي النجفي‏ ،‏ نوبت چاپ: دوم‏ ، 1404 ق ، ص 85

2.       شرح نهج البلاغه ، عبد الحميد بن هبه الله‏ (ابن ابي الحديد متوفاي 656 ق) ‏ج15 ص73 ط مصر ، بتحقيق أبي الفضل محمد إبراهيم شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد و در چاپ قم مكتبة آية الله المرعشي النجفي‏ ، 10 جلدي ، چاپ اول ، 1404 ق‏ ج15 ، ص73 (بنقل از وقعه صفين آورده است)

3.      نهج السعادة - الشيخ المحمودي - ج 4 ص 170 به بعد

4.      منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة ، هاشمى خويى (متوفاي 1324 ق) ‏، ميرزا حبيب الله / حسن زاده آملى، حسن و كمره اى، محمد باقر ، محقق / مصحح: ميانجى، ابراهيم‏ ، مكتبة الإسلامية ، تهران ، ‏1400 ق‏ ، 21 جلدي ، ج‏17، ص: 326  و ج19 ص175

5.      شرح النهج لابن ميثم ص 488

6.      تاريخ مدينة دمشق وذكر فضلها وتسمية من حلها من الأماثل(تاريخ الشام ابن عساكر) ، ابن عساكر الدمشقي الشافعي، أبي القاسم علي بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله (متوفاى571هـ)، تحقيق: محب الدين أبي سعيد عمر بن غرامة العمري، ناشر: دار الفكر - بيروت – 1995، في ترجمة معاوية: ج 56 ، ص63

7.      عقدالفريد ابن عبد ربه ج 3  ص107 ط 2 سنة 1346 ، في المطبعة الأزهرية بمصر (بخشي از آن)

8.       مناقب آل أبي طالب عليهم السلام ، ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على‏ (588 ق)‏ ، 4جلدي ، ناشر: علامه‏ ، قم‏ ، نوبت چاپ: اول‏ ، 1379 ق‏ ج3 ، ص 165 (بخشي از روايت)

9.      العيون والمحاسن شيخ مفيد در فصل 12 (بخشي از آن)

10.   الفصول المختارة : ج 2 ص 76

11.    بحار الأنوار ، مجلسى محمد باقر بن محمد تقى‏ (1110 ق) ،‏ محقق / مصحح: جمعى از محققان‏ ، 111جلدي ج32 ص570 و ج33 ص 138، دار إحياء التراث العربي‏ بيروت 1403 ق‏‏ ، چاپ دوم‏

12.   اعيان الشيعه محسن امين ج1 ص470

13.   موسوعة الإمام علي بن أبي طالب (ع) في الكتاب والسنة والتاريخ - محمد الريشهري - ج 6 ص 17

14.   تسلية المُجالس و زينة المَجالس( مقتل الحسين عليه السلام) ، حسينى موسوى، محمد بن أبي طالب‏ (قرن 10) ، محقق / مصحح: حسون، كريم فارس‏ ، 2 جلدي ، ناشر: مؤسسة المعارف الإسلامية ،‌ قم‏ ، سال چاپ: 1418 ق‏ ، چاپ اول‏ ، ج1 ، ص416 (بخشي از روايت)

15.   إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات‏ ، شيخ حر عاملى، محمد بن حسن‏ (1104 ق‏) 5جلدي ، ج3 ، ص376 ، اعلمى‏ بيروت‏ 1425 ق‏ ، چاپ اول‏ (بخشي از روايت)

نقد و بررسي

پاسخ اول: اصل كتاب قابل اعتماد نيست:

تنها كسى كه در ميان متقدمان اين روايت را نقل كرده است، نصر بن مزاحم در كتاب وقعة الصفين است . مصدر ساير محدثان در قرون بعدى همگى كتاب نصر بن مزاحم است و در حقيقت مصدر ديگرى غير از اين كتاب ندارد .

محقق و پژوهشگر اين كتاب آقاى محمّد هارون مصرى در مقدمه خودش درباره ويژگى كتاب مى نويسد كه اين كتاب اوّلين بار در سال 1410 در ايران چاپ حجرى شده است. سپس در ادامه محقق كتاب مى‌گويد:

وقد طمست بعض كلمات هذه النسخة، ووقع فيها كثير من التحريف والتصحيف، والزيادة، والنقص، وهذه النسخة هي التي قد أخذتها أصلا في نشر هذا الكتاب و تحقيقه... .

بعضى از كلمات اين نسخه پاك شده بود ، و تحريف و كم و كاستى، و زياد كردن كلمات به آن فراوان ديده مى شود، و من همين نسخه را اصل قرار دادم...

نتيجه: بنابراين اصل كتاب به صورت درست به دست ما نرسيده است و چنين كتابى ارزشند استناد نخواهد داشت .

پاسخ دوم: سند روايت در نظر شيعه و اهل سنت ضعيف است

در سند اين روايت افرادى وجود دارد كه از نظر شيعه و سنى ضعيف هستند و سخن‌شان بى‌اعتبار . ما به صورت تك تك تمام روات آن را بررس خواهيم كرد :

1 - نصربن مزاحم المنقري العطار أبوالفضل كوفي:

از ديدگاه شيعه:

نجاشى در باره او مى‌نويسند:

مستقيم الطريقة صالح الامر ، غير انه يروي عن الضعفاء؛

بر طريق مستقيم است و در كارش صلاحيت دارد جز اين كه از افراد ضعيف روايت مى كند.

النجاشي الأسدي الكوفي، ابوالعباس أحمد بن علي بن أحمد بن العباس (متوفاى450هـ)، فهرست أسماء مصنفي الشيعة المشتهر ب‍ رجال النجاشي، ص 428 ، تحقيق: السيد موسي الشبيري الزنجاني، ناشر: مؤسسة النشر الاسلامي ـ قم، الطبعة: الخامسة، 1416هـ.

در نظر اهل سنه:

علماء اهل سنت در مورد او با تفكيك كلمات چنين آورده‌اند:

متهم.

ميزان الاعتدال في نقد الرجال، الذهبي الشافعي، شمس الدين ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفاى 748 هـ)، - الذهبي ج 4 ص 33 و در چاپ ديگر ج6 ص 328

في حديثه اضطراب وخطأ كثير.

در احاديث او اضطرات و اشتباهات فراوانى وجود دارد.

لسان الميزان، العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، ج6 ص157، تحقيق: دائرة المعرف النظامية - الهند، ناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت، الطبعة: الثالثة، 1406هـ – 1986م

الضعفاء الكبير، العقيلي، ابوجعفر محمد بن عمر بن موسي (متوفاى322هـ)، ج4 ص300 ، تحقيق: عبد المعطي أمين قلعجي، ناشر: دار المكتبة العلمية - بيروت، الطبعة: الأولى، 1404هـ - 1984م.

ضعيف.

ميزان الاعتدال في نقد الرجال، الذهبي الشافعي، شمس الدين ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفاى 748 هـ)، - الذهبي ج 4 ص 33 و در چاپ ديگر ج6 ص 328

لسان الميزان، العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، ج6 ص157، تحقيق: دائرة المعرف النظامية - الهند، ناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت، الطبعة: الثالثة، 1406هـ – 1986م

موسوعة أقوال الدارقطني ج2 ص179

معجم الادباء ج5 ص554

كان زائغا عن الحق مائلا.

او از راه حق كج شده و به سوى باطل مايل شده بود.

احوال الرجال لأبي إسحاق إبراهيم بن يعقوب الجوزجاني ج1 ص82

تاريخ بغداد البغدادي، ابوبكر أحمد بن علي  بن ثابت الخطيب (متوفاى463هـ)، ج13 ص282، ناشر: دار الكتب العلمية – بيروت.

الضعفاء والمتروكين، ابن الجوزي الحنبلي، جمال الدين ابوالفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (متوفاى 597 هـ)، ج3 ص160 ، تحقيق : عبد الله القاضي ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت ، الطبعة : الأولى ،  1406هـ

روى عن الضعفاء أحاديث مناكير.

روايات منكر از افراد ضعيف نقل مى‌كند.

تاريخ بغداد، البغدادي، ابوبكر أحمد بن علي  بن ثابت الخطيب (متوفاى463هـ)، ج13 ص282، ناشر: دار الكتب العلمية – بيروت.

الضعفاء والمتروكين، ابن الجوزي الحنبلي، جمال الدين ابوالفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (متوفاى 597 هـ)، ج3 ص160 ، تحقيق : عبد الله القاضي ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت ، الطبعة : الأولى ،  1406هـ

غال في مذهبه غير محمود في حديثه.

او در مذهبش غلو مى‌كرد و رواياتش قابل پسند نبود.

تاريخ بغداد، البغدادي، ابوبكر أحمد بن علي  بن ثابت الخطيب (متوفاى463هـ)، ج13 ص282، ناشر: دار الكتب العلمية – بيروت.

الضعفاء والمتروكين، ابن الجوزي الحنبلي، جمال الدين ابوالفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (متوفاى 597 هـ)، ج3 ص160 ، تحقيق : عبد الله القاضي ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت ، الطبعة : الأولى ،  1406هـ

الجرح والتعديل ابن أبي حاتم الرازي التميمي، ابومحمد عبد الرحمن بن أبي حاتم محمد بن إدريس (متوفاى 327هـ)، ج8 ص468، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت، الطبعة: الأولى، 1271هـ ـ 1952م.

واهي الحديث متروك الحديث.

رابطه احاديثش از هم گسيخته است و به احاديث او اعتنا نمى شود.

الضعفاء والمتروكين، ابن الجوزي الحنبلي، جمال الدين ابوالفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (متوفاى 597 هـ)، ج3 ص160 ، تحقيق : عبد الله القاضي ، ناشر : دار الكتب العلمية - بيروت ، الطبعة : الأولى ،  1406هـ

لسان الميزان، العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، ج6 ص157، تحقيق: دائرة المعرف النظامية - الهند، ناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت، الطبعة: الثالثة، 1406هـ – 1986م

الجرح والتعديل ابن أبي حاتم الرازي التميمي، ابومحمد عبد الرحمن بن أبي حاتم محمد بن إدريس (متوفاى 327هـ)، ج8 ص468، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت، الطبعة: الأولى، 1271هـ ـ 1952م.

لا يكتب حديثه.

محدثين احاديثش را در كتب خود نمى نويسند.

الجرح والتعديل ابن أبي حاتم الرازي التميمي، ابومحمد عبد الرحمن بن أبي حاتم محمد بن إدريس (متوفاى 327هـ)، ج8 ص468، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت، الطبعة: الأولى، 1271هـ ـ 1952م.

جلد تركوه كان كذابا...ضعفه الحافظ جدا.

فرد بى موالاتى است او را ترك گفته اند او بسيار دروغ مى گويد... حافظ او را شديدا تضعيف كرده است.

لسان الميزان، العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، ج6 ص157، تحقيق: دائرة المعرف النظامية - الهند، ناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت، الطبعة: الثالثة، 1406هـ – 1986م

ابن حبان او را در الثقات آورده است ولى عبدالله بن عدى درالكامل فى الضعفاء و نسائى در الضعفاء والمتروكين و ذهبى در المغنى فى الضعفاء آورده است.

ثقات، ابن حبان التميمي البستي، ابوحاتم محمد بن حبان بن أحمد (متوفاى354 هـ)، ج9 ص215، تحقيق السيد شرف الدين أحمد، ناشر: دار الفكر، الطبعة: الأولى، 1395هـ – 1975م.

الكامل في ضعفاء الرجال ، الجرجاني ، عبدالله بن عدي بن عبدالله بن محمد أبو أحمد (متوفاى365هـ)، ج7 ص37 ، تحقيق : يحيى مختار غزاوي ، ناشر : دار الفكر - بيروت ، الطبعة : الثالثة ، 1409هـ – 1988م

الضعفاء و المتروكين، لابن حبان ج3 ص160

المغني في الضعفاء، الذهبي الشافعي، شمس الدين ابوعبد الله محمد بن أحمد بن عثمان (متوفاى 748 هـ)،  ج2 ص696، تحقيق: الدكتور نور الدين عتر.

نتيجه آن كه : هرچند كه از ديدگاه شيعه مى‌توان نصر بن مزاحم را با توجه به گفتار نجاشى توثيق كرد؛ اما از ديدگاه اهل سنت او فردى دروغگو، غالى، ضعيف و ... است.

2- عمر بن سعد الاسدي:

در نظر شيعه:

آيت الله سبحانى مى‌گويد:

او عمر بن سعد الوقاص نيست چون نصر بن مزاحم كه از شاگردان او بوده و از او روايت كرده متوفاى 212 است و عمر سعد در سال 67 كشته شده است در برخى نسخ عمرو بن سعد و در برخى ديگر عمر بن سعيد آمده است. هيچ مطلبى در كتب اهل سنت و شيعه نيامده است لذا مهمل است.

كليات في علم الرجال، محاضرات الاستاذ الشيخ جعفر السبحاني

آقاى خوئى نام او را ذكر مى كنند و هيچ مدح يا قدحى در مورد او نياورده است.

معجم رجال الحديث السيد الخوئي (1411) طبع الخامسة 1413 - 1992 م  ج14 ص 43

محقق محترم جناب آقاى جعفريان با تلاش و دقتى كه به كار برده‌اند و بررسى تمام روات كتاب وقعه الصفين، نسب او را الاسدى مى دانند و از آنجا كه ابو حاتم، استاد او را اعمش مى‌داند وى را از اهمال در آورده‌اند و طى مقاله‌اى  به نام «منابع كتاب وقعة صفين نصر بن مزاحم عطار منقرى» در مورد او مى فرمايند:  

«ازعمر بن سعد در كتابهاى كهن رجالى به ندرت ياد شده است. ابوحاتم در باره وى اين جملات را دارد: عمر بن سعد اسدى، از اعمش (م 145، 147 يا 148)، [ابواسحاق ] شيبانى (م 129 يا 138) و ليث [بن سعد اصفهانى م 175] و خصيف [بن عبدالرحمن م 137 يا 145 ] نقل مي ‏كند. از وى ابوسعيد اشج و غير او، نقل مي ‏كنند. از آن‏جا كه وى از طايفه بنى اسد است و تشيع در اين قبيله ريشه دارد، تشيع وى امرى عادى مي‌‏نمايد. شيخ او اعمش هم از همين طايفه است و جزو شيعيان عراقى به شمار مي‌آيد.

مقاله استاد رسول جعفريان بنام «منابع كتاب وقعة صفين نصر بن مزاحم عطار منقرى» در سايت مركز اسناد مجلس وكتابخانه تخصصي تاريخ اسلام و ايران.

بنابراين از ديدگاه شيعه، اين فرد توثيقى ندارد و حتى مهمل است.

در نظر اهل سنت:

ابن ابى حاتم در باره او مى‌نويسد:

 عمر بن سعد الأسدي... سألت أبى عنه فقال شيخ قديم من عتق الشيعة متروك الحديث؛

از پدرم درباره او پرسيدم گفت از بزرگان نجيب و با سابقه شيعه است ولى احاديث او ترك مى‌شود.

الجرح والتعديل ، عبد الرحمن بن أبي حاتم محمد بن إدريس أبو محمد الرازي التميمي ، دار النشر : دار إحياء التراث العربي - بيروت - 1271 - 1952 ، الطبعة : الأولى ج6 ص112 شماره595

ذهبى در ميزان الاعتدال و ابن حجر عسقلانى نيز او را تضعف كرده‌اند:

عمر بن سعد عن الأعمش شيعي بغيض وقال أبو حاتم متروك الحديث؛

عمربن سعد كه از اعمش نقل حديث مي كند شيعه كينه اي است و ابو حاتم او را متروك الحديث مي داند.

ميزان الاعتدال في نقد الرجال ، شمس الدين محمد بن أحمد الذهبي ، دار النشر : دار الكتب العلمية بيروت - 1995 ، الطبعة : الأولى ، تحقيق : الشيخ علي محمد معوض والشيخ عادل أحمد عبدالموجود ج5 ص239 شماره6124 [ 6122 ]

لسان الميزان ، أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني الشافعي ، دار النشر : مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت - 1406 - 1986 ، الطبعة : الثالثة ، تحقيق : دائرة المعرف النظامية - الهند – ج4 ص307 شماره863

و ذهبى در المغنى فى الضعفاء نام او را به عنوان راوى ضعيف آورده و مى‌نويسد:

عمر بن سعد عن الأعمش شيعي راجح قال أبو حاتم متروك.

عمر بن سعد شيعه خوبى است و ابو حاتم او را متروك الحديث خوانده

المغني في الضعفاء ، الإمام شمس الدين محمد بن أحمد بن عثمان الذهبي ، دار النشر :  ، تحقيق : الدكتور نور الدين عتر ج2 ص467 شماره4470

در نتيجه عمر بن سعد اسدى از ديدگاه اهل سنت نيز ضعيف است.

3- ابوروق عطيه بن الحارث الهمداني الكوفي:

از ديدگاه شيعه:

علماى شيعه ، كنيه او را برخى ابو روق و بر خى ابى ورق ضبط كرده‌اند؛ ولى آيت الله سبحانى مى‌نويسد :

در رجال نجاشى هم ابى روق آمده ولى در فهرست شيخ طوسى ابى ورق آمده؛ اما صحيح ابى روق است؛ همچنان‌كه ابن نديم هم در كتابش صفحه 57 به آن تصريح كرده است. سپس مى‌گويند ابن عقده در مورد او مى گويد:

كان ممن يقول بولاية أهل البيت عليهم السلام

معتقد به ولايت اهل بيت عليهم السلام بوده است

مفاهيم القرآن (العدل والإمامة) الشيخ جعفر السبحاني ج 10 ص356 از رجال النجاشي : ج1  ص78 ، الطبقات الكبرى : ج6  ص368 ، خلاصة الأقوال : ص131 ، معجم الأدباء :ج1 ص 107 شماره 2 

علامه تسترى در قاموس الرجال بدون اينكه در مورد او جرح يا تعديلى داشته باشد به نقل از علامه حلى او را از طبقه تابعين معرفى مى كند

قاموس الرجال العلامه محمدتقي التستري ج7 ص208 مؤسسه النشر الاسلامي قم طبعه الثانيه 1415  بنفل از خلاصه الأقوال في معرفة أحوال الرجال علامه حلي

آقاى خوئى (ره) در ترجمه او مى گويند:

هو الهمداني الكوفي تابعي و انه كان ممن يقول بولايه اهل البيت عليهم السلام

از تابعين است و قائل به ولايت اهل بيت بوده است

معجم رجال الحديث و تفصيل طبقات الرواه سيد ابوالقاسم الموسوي خوئي ج11 ص147 مركز نشر آثار شيعه طبعه الرابعه قم 1369ش  

بنابراين، عطية عوفى هرچند كه از شيعيان و دوست‌داران اهل بيت عليهم السلام بوده، اما توثيق صريحى ندارد .

در نظر اهل سنت:

اهل سنت در باره او ديدگاه‌هاى مختلفى را نقل كرده‌اند و در حقيقت راوى مختلف فيه به حساب مى‌آيد . برخى او را توثيق و برخى به خاطر شيعه بودنش، تضعيف كرده‌اند .

ابن حجر عسقلانى در مورد او مى گويد:

وأبو روق ليس بقوي، ضعفه يحيى بن معين وغيره.

ابو روق قوى نيست يحيى بن معين و غير او وى را ضعيف دانسته اند.

التلخيص الحبير في تخريج أحاديث الرافعي الكبيرج1 ص339 ، أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (المتوفى : 852هـ) ، دار الكتب العلمية ، الطبعة الأولى 1419هـ .1989م.

اما در تهذيب التهذيب چنين مى گويد:

قال أحمد والنسائي ليس به بأس وقال بن معين صالح وقال أبو حاتم صدوق وذكره بن حبان في الثقات.

قلت وقال يعقوب بن سفيان لا بأس به وذكره بن سعد في الطبقة الخامسة وقال هو صاحب التفسير…

وقال بن سعد خرج عطية مع بن الأشعث فكتب الحجاج إلى محمد بن القاسم أن يعرضه على سب علي فإن لم يفعل فاضربه أربعمائة سوط واحلق لحيته فاستدعاه فأبى أن يسب فأمضى حكم الحجاج فيه ثم خرج إلى خراسان فلم يزل بها حتى ولي عمر بن هبيرة العراق فقدمها فلم يزل بها إلى أن توفي سنة 111 وكان ثقة إن شاء الله وله أحاديث صالحة.

احمد و نسائي گفته اند : اشكالي در او نيست و ابن معين گفته صالح است و ابو حاتم گفته صدوق است و ابن حبان او را در ثقات نقل كرده است و يعقوب بن سفيان گفته است اشكالي در او نيست و ابن سعد او را در طبقه پنجم ذكر كرده است و گفت كه او تفسيري دارد... عطيه با پسر اشعث در كوفه خروج كرد، حجاج به محمد بن قاسم در نامه اي دستور داد تا او را بر دشنام دادن به علي(عليه السلام) وادار نمايد كه اگر سرپيچي كرد چهار صد تازيانه بر وي بزند و ريشش را بتراشد، محمد بن قاسم او را احضار كرد و فرمان را گوشزد نمود اما عطيه نپذيرفت و لذا دستور حجاج را اجرا كرد، عطيه از كوفه هجرت كرد و به خراسان رفت و تا زمانى كه عمربن هبيره والى بغداد شد در خراسان ماند سپس به عراق بازگشت تا در سال 111 از دنيا رفت، عطيه فردى مورد اعتماد بود و احاديث شايسته اى دارد.

تهذيب التهذيب ، اسم المؤلف:  أحمد بن علي بن حجر أبو الفضل العسقلاني الشافعي الوفاة: 852 ، دار النشر : دار الفكر - بيروت - 1404 - 1984 ، الطبعة : الأولى ج 7   ص 200 و201 شماره 413 

ابن ابى حاتم مى گويد:

عطية بن الحارث أبو روق الهمداني: ليس به بأس ...صالح ... صدوق

عطيه بن حارث ابو روق همدانى مشكلى بر او نيست فردى صالح و راستگوست.

الجرح والتعديل ، عبد الرحمن بن أبي حاتم محمد بن إدريس أبو محمد الرازي التميمي الوفاة: 327 ، دار النشر : دار إحياء التراث العربي - بيروت - 1271 - 1952 ، الطبعة : الأولى ج 6   ص 382 شماره2122 

محمد بن حبان او را در كتاب ثقاتش نقل كرده است.

الثقات ، محمد بن حبان بن أحمد أبو حاتم التميمي البستي الوفاة: 354 ، دار النشر : دار الفكر - 1395 - 1975 ، الطبعة : الأولى ، تحقيق : السيد شرف الدين أحمد ج 7   ص 277 

ابن حزم اندلسى در مورد او مى گويد:

أبو روق عطية بن الحارث بن عبد الرحمن محدث ضعيف

ابو روق محدث ضعيفى است.

جمهرة أنساب العرب ، اسم المؤلف:  أبو محمد علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الأندلسي الوفاة: 456 هـ ، دار النشر : دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان - 1424 هـ - 2003 م ، الطبعة : الثالثة ، ج 2   ص 393 

و در كتاب ديگرى براى رد حديثى ضعف او را ملاك قرار داده مى گويد:

وَهَذَا حَدِيثٌ لاَ يَصِحُّ لأن رواية ( راويه ) أبو رَوْقٍ وهو ضَعِيفٌ

اين حديث صحيح نيست چون در روات آن ابو روق قرار دارد و او ضعيف است.

المحلى ، علي بن أحمد بن سعيد بن حزم الظاهري أبو محمد الوفاة: 456 ، دار النشر : دار الآفاق الجديدة - بيروت ، تحقيق : لجنة إحياء التراث العربي ج 1   ص 245 

ابن عبدالبر مى گويد:

وقال الكوفيون أبو روق ثقة ولم يذكره أحد بجرحه

تمام كوفيان ابوروق را ثقه مى دانند

الاستذكار الجامع لمذاهب فقهاء الأمصار ، اسم المؤلف:  أبو عمر يوسف بن عبد الله بن عبد البر النمري القرطبي الوفاة: 463هـ ، دار النشر : دار الكتب العلمية - بيروت - 2000م ، الطبعة : الأولى ، تحقيق : سالم محمد عطا-محمد علي معوض ج 1   ص 257  

مزى مى گويد:

عطية بن الحارث: أبو روق الهمدانى الكوفى... قال أحمد بن حنبل: ليس به بأس. وكذلك قال النسائى. وعن ابن معين: صالح. وقال أبو حاتم: صدوق. وذكره ابن حبان فى الثقات. روى له أبو داود، والنسائى، وابن ماجه، وأبو جعفر الطحاوى.

احمدبن حنبل و نسائى گويند مشكلى ندارد ابن معين او را فرد صالحى شمرده است و ابو حاتم او را راستگو مى داند و ابن حبان او را در ثقاتش ذكر كرده و ابو داود و نسائى و ابن ماجه و طحاوى از او روايت نقل كرده اند.

تهذيب الكمال ، يوسف بن الزكي عبدالرحمن أبو الحجاج المزي الوفاة: 742 ، دار النشر : مؤسسة الرسالة - بيروت - 1400 - 1980 ، الطبعة : الأولى ، تحقيق : د. بشار عواد معروف ج 20   ص 144   شماره 3955 

بدر الدين عيني: همان سخنان ابو حاتم را نقل كرده است.

مغانى الأخيار ، اسم المؤلف:  أبو محمد محمود بن أحمد بن موسى بن أحمد بن حسين الغيتابى الحنفى بدر الدين العينى (المتوفى : 855هـ) الوفاة: 855 ، دار النشر : ج 3   ص 375 

صفى الدين خزرجى مى‌گويد:

عطية بن الحرث الهمداني أبو روق الكوفي: قال أبو حاتم صدوق

ابوحاتم او را راستگو مى داند.

خلاصة تذهيب تهذيب الكمال في أسماء الرجال ، اسم المؤلف:  الحافظ الفقيه صفي الدين أحمد بن عبد الله  الخزرجي الأنصاري اليمني الوفاة: بعد 329 هـ ، دار النشر : مكتب المطبوعات الإسلامية/دار البشائر - حلب / بيروت - 1416 هـ ، الطبعة : الخامسة ، تحقيق : عبد الفتاح أبو غدة ج 1   ص 267 

ترمذى بعد از نقل روايتى كه در سند آن عطيه كوفى وجود دارد مى‌گويد :

هذا حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ .

اين حديثي است حسن و صحيح.

الترمذي السلمي ، محمد بن عيسى أبو عيسى (متوفاي279هـ) ، الجامع الصحيح سنن الترمذي ، ج 4 ، ص 670 ، ح 2522 ، تحقيق : أحمد محمد شاكر وآخرون ، ناشر : دار إحياء التراث العربي - بيروت .

و أبو الحسن عجلى در باره عطيه مى‌گويد :

عطية العوفي كوفى تابعي ثقة وليس بالقوي .

عطيه عوفي كوفي از تابعان وثقه است اگر چه قوي نيست.

معرفة الثقات من رجال أهل العلم والحديث ومن الضعفاء وذكر مذاهبهم وأخبارهم ، ج 2 ، ص 140 ، رقم :‌ 1255 ، أبي الحسن أحمد بن عبد الله بن صالح العجلي الكوفي نزيل طرابلس الغرب (متوفاي261هـ ، ناشر : مكتبة الدار - المدينة المنورة - السعودية - 1405 - 1985 ، الطبعة : الأولى ، تحقيق : عبد العليم عبد العظيم البستوي .

و ملا على قارى در باره او مى‌گويد :

عطية بن سعد العوفي ، وهو من أجلاء التابعين .

عطيه از بزرگان تابعان است.

ملا علي القاري ، علي بن سلطان محمد (متوفاي1014هـ) ، شرح مسند أبي حنيفة ، ج 1 ، ص 292 ، ناشر : دار الكتب العلمية ـ بيروت .

نتيجه گيري نهائي بررسي سندي:

در جمع بندي بررسي سندي بايد گفت:

از ديدگاه شيعه، هر چند كه مي‌توان نصر بن مزاحم را توثيق كرد؛ اما دو راوي ديگر؛ يعني عمر بن سعد و عطيه، به هيچ وجه قابل توثيق نيست . بنابراين از نظر شيعه، سند اين روايت ضعيف و غير قابل اعتماد است .

اما از ديدگاه اهل سنت، نصر بن مزاحم و عمر بن سعد، ضعيف هستند و عطيه عوفي مختلف فيه . بنابراين از ديدگاه اهل سنت نيز اين روايت ، ارزش استدلال كردن ندارد .

پاسخ سوم : سخنان امام علي (ع) ناظر به سخنان معاويه است و از طرف او گفته مي شود

هر چند كه با تضعيف سند روايت، نيازى به بررسى متن روايت نيست؛ اما در عين حال در متن روايت نيز مطلب ارزشمندى وجود ندارد كه پيروان خليفه بتوانند به آن استناد نمايند .

همچنان كه در متن روايت ملاحظه كرديد، اميرمؤمنان عليه السلام اين سخنان را در پاسخ معاويه فرموده و در حقيقت كلمات او را ذكر كرده است و اين سخنان، از خود آن حضرت نيست .

براى اثبات اين مطلب به قرائن زير مى‌توان استناد كرد:

الف: حضرت در همان ابتدا نامه مى فرمايند:

فإن أخا خولان قدم علي بكتاب منك تذكر فيه محمدا صلى الله عليه وآله...

برادى خولانى نامه اى آورده كه تو در آن گفته اى محمد صلى الله عليه وآله ...

ب: امام در ادامه و قبل از جمله: « أنصحهم لله ولرسوله الخليفة الصديق» مى‌فرمايد:

و ذكرت أن الله اجتبى له من المسلمين...

و تو در آن آوردى كه خداوند از بين مسلمانان بر مى گزيند...

ج : سپس دوباره با آوردن كلمه زعمت تأكيد مى‌كند كه اين سخن از زبان تو است يعنى اينها گمان توست:

...فكان أفضلهم زعمت في الإسلام و أنصحهم لله و رسوله الخليفة و خليفة الخليفة...

افضل و انصح آنها در اسلام به زعم و گمان تو خليفه رسول الله است و جانشين او...

بنابراين، جملات استناد شده از زبان معاويه است، نه سخن اميرمؤمنان عليه السلام.

پاسخ چهارم: ديدگاه اميرمؤمنان عليه السلام در باره خلفاء روشن است:

وجود كلمات و سخنانى از امير المؤمنين على عليه السلام در مذمّت از خلفا، و ناخشنودى از گفتگو و همنشينى با آنان، و نيز غصب خلافت از طرف آنان، و پايمال كردن حقّ ويژه ى اهل بيت (ع) كه هدايت و رهبرى امّت پس از پيامبر خدا (ص) بود، بخشى گسترده از صفحات ميراث حديثى على (ع) را تشكيل مى دهد ؛‌ از جمله در همين نامه حضرت تصريح به اهليت خود براى خلافت و غصب آن توسط خلفاى نخستين مى كنند و در چند جا هم معاويه آنها را به رخ حضرت مى كشد و حضرت هم آنها را تاييد مى كنند كه به برخى اشاره مى شود البته براى تكميل به قسمت آغازين مقاله رجوع كنيد.

معاويه مى گويد: ...

تقاد إلى كل منهم كما يقاد الفحل المخشوش حتى تبايع و أنت كاره...

...براى بيعت با همه خلفا با كراهت و زور مى رفتى...

اولاً: آيا اين تأخير و كراهت جز براى اين بوده كه موافق با خلافت آنها نبوده است؟ لذاست كه در پاسخ اين سخن معاويه با قبول آن مى فرمايد:

...أما الإبطاء عنهم و الكراهة لأمرهم فلست أعتذر منه إلى الناس...

...اگر تاخير داشتم يا با اجبار براي بيعت مي آمدم عذر خواهي نمي كنم...

ثانياً؛ چرا على عليه السلام مى‌فرمايد كه عذر خواهى نمى‌كنم؟ چون كار درست همين بوده، چون حق خودش بوده، آنها بايد از او عذر خواهى كنند نه على از آنها ! آيا غير از اين است؟ اگر غير از اين است چرا در مقام استدلال برآمده و چنين مى فرمايد:

...أن الله جل ذكره لما قبض نبيه ص قالت قريش منا أمير و قالت الأنصار منا أمير فقالت قريش منا محمد رسول الله ص فنحن أحق بذلك الأمر فعرفت ذلك الأنصار فسلمت لهم الولاية و السلطان فإذا استحقوها بمحمد ص دون الأنصار فإن أولى الناس بمحمد ص أحق بها منهم و إلا فإن الأنصار أعظم العرب فيها نصيبا فلا أدري أ صحابي سلموا من أن يكونوا حقي أخذوا أو الأنصار ظلموا بل عرفت أن حقي هو المأخوذ و قد تركته لهم تجاوز الله عنهم...

...چون پيامبر از دنيا رفت، قريش و انصار هر كدام گفتند اميرى از ما باشد ؛ سپس قريش (استدلال كردند و) گفتند: محمد، پيامبر خدا صلى الله عليه وآله از ما است؛ پس ما سزاوارتريم، لذا انصار ولايت و سلطنت را به ايشان سپردند. اگر خويشاوندى ملاك است پس هرچه خويشاوندتر سزاوارتر (و چه كسى از من خويشاوندتر). (به هر تقدير) نمى‏دانم آيا صحابه در مورد گرفتن حق من تعلل كردند؟ يا انصار به ما ظلم كردند؟ [بلكه‏] فقط اين را دانستم و ديدم آنچه سلب شده همان حقّ من است، و آن را به خدا واگذاشتم كه از ايشان درگذرد...

منظور از «حق» آيا چيزى غير از خلافت مى تواند باشد؟ احتجاج پايانى آن را چطور مى خواهيد توجيح كنيد؟

...قد كان أبوك أتاني حين ولى الناس أبا بكر فقال أنت أحق بعد محمد ص بهذا الأمر و أنا زعيم لك بذلك على من خالف عليك ابسط يدك أبايعك فلم أفعل و أنت تعلم أن أباك قد كان قال ذلك و أراده حتى كنت أنا الذي أبيت لقرب عهد الناس بالكفر مخافة الفرقة بين أهل الإسلام ...

...پدر تو حق مرا شناخت و پس از رسول الله گفت بيا با تو بيعت كنم تو مستحق اين خلافتى ولى من بخاطر رعايت مصلحت مسلمين نپذيرفتم...

تصريحى از اين بالاتر مى خواهيد؟

براى اطلاع بيشتر در باره ديدگاه اميرمؤمنان عليه السلام در باره خلفا به آدرس ذيل مراجعه فرماييد : 

http://valiasr-aj.com/fa/page.php?bank=salam&id=7

پاسخ پنجم: لقب صديق و فاروق، ارتباطي با ابوبكر و عمر ندارد:

علماى اهل سنت به دروغ بودن اين حديث اذعان دارند چرا که على (ع) عمر و ابوبکر را صديق و فاروق نمى دانست . طبق روايات صحيح السندى كه در بسيارى از كتابهاى اهل سنت وجود دارد ، اين لقب مبارك ، از القاب اختصاصى على عليه السلام بوده است ؛

لقب صديق:

ابن ماجه قزوينى در سننش كه يكى از صحاح سته اهل سنت به شمار مى آيد ، با سند صحيح نقل كرده :

عَنْ عَبَّادِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ قَالَ عَلِيٌّ أَنَا عَبْدُ اللَّهِ وَأَخُو رَسُولِهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَأَنَا الصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ لَا يَقُولُهَا بَعْدِي إِلَّا كَذَّابٌ صَلَّيْتُ قَبْلَ النَّاسِ بِسَبْعِ سِنِينَ .

عباد بن عبد الله گويد : علي عليه السلام فرمود : من بنده خدا ، برادر رسول خدا و صديق اكبر هستم ، پس از من جز دروغگو كسي ديگر خود را صديق نخواهد خواند ، من هفت سال قبل از ديگران نماز مي خواندم .

سنن ابن ماجة القزويني، ابوعبدالله محمد بن يزيد (متوفاى275هـ) ، ج1 ، ص 44، تحقيق محمد فؤاد عبد الباقي، ناشر: دار الفكر - بيروت.

البداية والنهاية ابن كثير الدمشقي،  ابوالفداء إسماعيل بن عمر القرشي (متوفاى774هـ) ، ج3 ، ص 26، ناشر: مكتبة المعارف – بيروت.

المستدرك ، الحاكم النيسابوري،  ابو عبدالله محمد بن عبدالله (متوفاى 405 هـ) ، ج3 ، ص 112 ، المستدرك علي الصحيحين، تحقيق: مصطفي عبد القادر عطا، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت الطبعة: الأولى، 1411هـ - 1990م  و تلخيص آن ، تأليف ذهبي در حاشيه همان صفحه.

تاريخ طبري الطبري، أبو جعفر محمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب (متوفاى310) ، ج2 ، ص 56 ، تاريخ الطبري، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت.

الكامل في التاريخ، ابن أثير الجزري، عز الدين بن الأثير أبي الحسن علي بن محمد (متوفاى630هـ) ، ج2 ، ص 57 تحقيق عبد الله القاضي، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت، الطبعة الثانية، 1415هـ.

الخصائص ، النسائي، ابوعبد الرحمن أحمد بن شعيب بن علي (متوفاى303 هـ)، ص 46، خصائص اميرمؤمنان علي بن أبي طالب، تحقيق: أحمد ميرين البلوشي، ناشر: مكتبة المعلا - الكويت الطبعة: الأولى، 1406 هـ. با سندي كه تمام روات آن ثقه هستند.

تذكرة الخواص، سبط بن الجوزي الحنفي، شمس الدين أبوالمظفر يوسف بن فرغلي بن عبد الله البغدادي (متوفاى654هـ)، ص 108، ناشر: مؤسسة أهل البيت ـ بيروت، 1401هـ ـ 1981م.

و ده ها سند ديگر، محقق سنن ابن ماجه در ادامه مى نويسد :

في الزوائد : هذا إسناد صحيح . رجاله ثقات . رواه الحاكم في المستدرك عن المنهال . وقال : صحيح على شرط الشيخين .

در كتاب مجمع الزوائد آمده است كه اين روايت صحيح و تمام راويان آن ثقه هستند . اين روايت را حاكم از منهال نقل كرده و گفته كه بنابر شرايطى كه بخارى و مسلم در صحت روايت قائل هستند، اين روايت صحيح است .

لقب فاروق:

محمد بن سعد در الطبقات الكبرى ، ابن عساكر در تاريخ مدينة دمشق ، ابن اثير در اسد الغابة و محمد بن جرير طبرى در تاريخش مى نويسند :

قال بن شهاب بلغنا أن أهل الكتاب كانوا أول من قال لعمر الفاروق وكان المسلمون يأثرون ذلك من قولهم ولم يبلغنا أن رسول الله صلى الله عليه وسلم ذكر من ذلك شيئا .

ابن شهاب گويد : اين گونه به ما رسيده است كه اهل كتاب نخستين كساني بودند كه به عمر لقب فاروق دادند و مسلمانان از سخن آنها متأثر شدند و اين لقب را در باره عمر استعمال كردند و از پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله وسلم هيچ مطلبي در اين باره به ما نرسيده است .

 الطبقات الكبرى الزهري، محمد بن سعد بن منيع ابوعبدالله البصري (متوفاى230هـ)، ج 3 - ص 270، الطبقات الكبرى، ناشر: دار صادر - بيروت.

ابن عساكر الدمشقي الشافعي، أبي القاسم علي بن الحسن إبن هبة الله بن عبد الله (متوفاى571هـ)، ج 44، ص 51، تاريخ مدينة دمشق وذكر فضلها وتسمية من حلها من الأماثل، تحقيق: محب الدين أبي سعيد عمر بن غرامة العمري، ناشر: دار الفكر - بيروت - 1995.

تاريخ طبري الطبري، أبو جعفر محمد بن جرير بن يزيد بن كثير بن غالب (متوفاى310) ،ج 3 ، ص 267، تاريخ الطبري، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت.

أسد الغابة، ابن أثير الجزري، عز الدين بن الأثير أبي الحسن علي بن محمد (متوفاى630هـ)، ابن الأثير، ج 4، ص 57، تحقيق عادل أحمد الرفاعي، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996 م.

پاسخ ششم: نكات قابل توجه در اين روايت:

در اين روايت مطالب ديگرى نيز وجود دارد كه اهل سنت به هيچ وجه نمى‌توانند آن‌ها را بپذيرد: از جمله :

1. در اين روايت آمده است كه اميرمؤمنان عليه السلام نسبت به خلفا حسادت مى‌كرده و بر آن‌ها شوريده است :

...فكلهم حسدت و على كلهم بغيت...

معاويه مى گويد: اى على تو بر خلفا حسادت ورزيدى و بر همه آنها شوريدى...  

آيا اهل سنت مى‌توانند بپذيرند كه اميرمؤمنان عليه السلام بر خلفاى پيش از خود حسادت كرده و بر آن‌ها شوريده باشد؟ آيا اين مطلب با عدالت صحابه و ساير اعتقادات اهل سنت در باره صحابه سازگارى دارد؟

2. اهل سنت، معتقد هستند كه خلافت انتخابى است، خدا و رسولش در اين باره اظهار نظر نكرده‌اند؛ بلكه تنها دليل مشروعيت خلافت خلفا، اجماع صحابه بر خلافت آن‌ها است؛ اما در اين روايت آمده است كه على عليه السلام در اجماع مسلمين شركت نداشته و با انتخاب سه خليفه اول موافق نبوده است و بالاخره با اجبار و اكراه بيعت كرده است و با خلفا مخالفت و گردنكشى داشته چنانكه معاويه ادعا مى‌كند:

...على كلهم بغيت عرفنا ذلك في نظرك الشزر و في قولك الهجر و في تنفسك الصعداء و في إبطائك عن الخلفاء تقاد إلى كل منهم كما يقاد الفحل المخشوش حتى تبايع و أنت كاره... المجانبة لعثمان و البغي عليه...

تو بر همه ايشان رشك بردى و با همه گردنكشى كردى. و ما آن عصيان را در نگاه خشم آلود و گفتار ناهنجار و آههايى كه از دل بر مى‏كشيدى و در تأخير تو از (بيعت با) آن خلفا دريافتيم (و مى‏ديديم) كه به سان كشاندن هيون فحلى حلقه در بينى (به قهر و جبر) كشانده مى‏شدى، تا با اكراه با ايشان بيعت مى‏كردى وحال آنكه بر‌ آن كراهت داشتى...

و على عليه السلام نيز در ادامه با تأييد تلويحى سخن معاويه درباره حسادت نسبت به خلفا مى‌فرمايد:

 ...ذكرت حسدي الخلفاء و إبطائي عنهم و بغيي عليهم فأما البغي فمعاذ الله أن يكون و أما الإبطاء عنهم و الكراهة لأمرهم فلست أعتذر منه إلى الناس...

...تو از رشك بردن من بر خلفا و تأخيرم از (بيعت با) آنها و گردنكشى من بر ضد ايشان سخن گفتى. اما (درباره) گردنكشى، پناه بر خدا اگر هرگز چنان بوده باشد، و اما تأخير من در موافقت با ايشان و ناخوشايندى از كار آنان، من در اين مورد از كسى پوزش نمى‏خواهم (و نياز به عذر آورى ندارم)...

3. اهل سنت ، خلفاى سه گانه را از اميرمؤمنان عليه السلام بالاتر مى‌دانند و حتى اگر كسى اميرمؤمنان عليه السلام را از عثمان بالاتر بداند، او را شيعه مى‌دانند ؛ اما طبق اين روايت، على عليه السلام از ديگر خلفا بالاتر است و خلافت به مستحقش نرسيده است.

...لعمر الله إني لأرجو إذا أعطى الله الناس على قدر فضائلهم في الإسلام و نصيحتهم لله و رسوله أن يكون نصيبنا في ذلك الأوفر... .

..به حقّ خدا، مرا اميد چنان است كه آنگاه كه خداوند به مردم به اندازه فضايلشان در اسلام و نيكخواهى ايشان نسبت به خود و پيامبر خود نصيبى عطا فرمايد، سهم ما بيشتر باشد...

4. على عليه السلام قبول ندارد كه انصحهم لله ابوبكر و عمر باشند:

...فما سمعت بأحد و لا رأيت فيهم من هو أنصح لله في طاعة رسوله و لا أطوع لرسوله في طاعة ربه و لا أصبر على اللأواء و الضراء و حين البأس و مواطن المكروه مع النبي ص من هؤلاء النفر الذين سميت لك(عتبه، حمزه، جعفربن ابيطالب، زيد)...

...و هرگز نشنيدم و نديدم كه در ميان آنان كسى خدا را در فرمانبردارى از پيامبر او، نيكخواهتر، و پيامبرش را در فرمانبردارى از خدا گوش به فرمان‏تر، و در محنت و سختى و به گاه شدّت خطر بردبارتر، و در جايگاههاى ناگوار به همراهى با پيامبر صلى اللّه عليه و آله از آنان كه براى تو نام بردم(عتبه، حمزه، جعفربن ابيطالب، زيد) شكيباتر بوده باشد...

5. على عليه السلام خلافت را حق خود مى داند و معتقد است كه كسانى به ناحق آن را گرفته اند و بر حقانيت خود استدلال مى كند.

...أن الله جل ذكره لما قبض نبيه صلي الله عليه وآله قالت قريش منا أمير و قالت الأنصار منا أمير فقالت قريش منا محمد رسول الله ص فنحن أحق بذلك الأمر فعرفت ذلك الأنصار فسلمت لهم الولاية و السلطان فإذا استحقوها بمحمد ص دون الأنصار فإن أولى الناس بمحمد ص أحق بها منهم و إلا فإن الأنصار أعظم العرب فيها نصيبا فلا أدري أ صحابي سلموا من أن يكونوا حقي أخذوا أو الأنصار ظلموا بل عرفت أن حقي هو المأخوذ و قد تركته لهم تجاوز الله عنهم...

...چون خداوند، كه يادش شكوهمند است، جان پاك پيامبرش صلى اللّه عليه و سلم را باز گرفت، قريش گفتند: امير از ما بايد، و انصار گفتند: امير از ما باشد. سپس قريش (به استدلال) گفتند: محمد، پيامبر خدا صلى اللّه عليه و سلم از ما است پس ما بدين فرماندهى سزاوارتريم، و بر اثر آن انصار اين حق را براى آنها شناختند و ولايت و سلطنت را به ايشان سپردند. اگر آنان حق خود را به مناسبت پيوندى بيش از انصار با محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم مطالبه مى‏كردند، در واقع نزديكترين مردم به محمد صلى اللّه عليه سزاوارتر از همه آنها بود. وگرنه انصار را در ميان عرب نصيبى بيشتر در حكومت بود. (به هر تقدير) نمى‏دانم آيا صحابه‏ در اين مورد كه حق مرا گرفته‏اند (خطايى نكرده‏اند) و از اين عيب منزه و سالمند؟ يا انصار ستم كرده‏اند؟ [بلكه‏] فقط اين را دانستم و ديدم آنچه سلب شده همان حقّ من است، و آن را به خدا واگذاشتم كه از ايشان درگذرد...

6. ابو سفيان و گروهى ديگر از حاميان او با بيعت ابوبكر مخالف بوده اند و على عليه السلام را مستحق بيعت مى دانسته و به ايشان پيشنهاد بيعت داده است و على عليه السلام بوده كه به خاطر صلاح مسلمين از آن دست برداشته است.

...قد كان أبوك أتاني حين ولى الناس أبا بكر فقال أنت أحق بعد محمد ص بهذا الأمر و أنا زعيم لك بذلك على من خالف عليك ابسط يدك أبايعك فلم أفعل و أنت تعلم أن أباك قد كان قال ذلك و أراده حتى كنت أنا الذي أبيت لقرب عهد الناس بالكفر مخافة الفرقة بين أهل الإسلام فأبوك كان أعرف بحقي منك فإن تعرف من حقي ما كان يعرف أبوك تصب رشدك و إن لم تفعل فسيغني الله عنك...

...هنگامى كه مردم ابو بكر را به سرپرستى خويش مى‏گرفتند، پدرت نزد من آمد و گفت: پس از محمد صلى اللّه عليه و آله و سلم تو سزاوارترين كس به اين كار هستى و من در اين زمينه رهبرى مقاومت در برابر هر كس را كه به مخالفت با تو پردازد بر عهده گيرم. دستت را فراز آر تا با تو بيعت كنم. و من چنان نكردم. و تو خود دانى كه پدرت چنين گفت و چنين مى‏خواست، و اين من بودم كه امتناع كردم زيرا مردم به روزگار كفر نزديك بودند و من از ايجاد تفرقه بين مسلمانان بيم داشتم. پس پدرت بيش از تو به حق من آگاه بود و اگر تو نيز همان قدر كه پدرت حقم را مى‏شناخت، حق مرا بشناسى راه درست را يافته‏اى و اگر چنين نكنى خداوند (مرا) از تو بى‏نيازى دهد...

نتيجه گيري نهائي :

1.   كتاب مورد استناد قابل اطمينان نيست؛

2. بر فرض صحت و وثاقت ما نسبت به كتاب، اين روايت از نظر سندى ضعيف است هم از نظر شيعه و هم از نظر اهل سنت و روايت ضعيف ارزش استدلال ندارد؛

3.  اين كلمات از زبان معاويه نقل شده و اصلا سخنان خود اميرمؤمنان عليه السلام نيست؛

4. بر فرض صحت انتساب روايت، اين روايت با سخنان ديگر اميرمؤمنان عليه السلام كه با سندهاى صحيح در منابع شيعه و سنى نقل شده ، در تعارض است؛

5. در اين روايت، مطالبى وجود دارد كه اهل سنت به هيچ وجه نمى‌توانند آن‌ها را بپذيرند؛ زيرا در صورت پذيرش اين روايت، اصل مشروعيت مذهب و مبانى قطعى خود آن‌ها زير سؤال مى‌رود؛

موفق باشيد

گروه پاسخ به شبهات

مؤسسه تحقيقاتى حضرت ولى عصر