بسم الله الرحمن الرحيم

موضوع: توسل از ديدگاه امام شافعي و امام ابو حنيفه

برنامه راه و بيراه

تاريخ : 1393/08/26

مجري :

تسليت عرض مي کنيم 23 محرم الحرام ، سالروز تخريب حرم امامين عسکريين (عليهم السلام) به دست وهابيت خبيث را به قلب نازنين حضرت بقيه الاعظم (روحي و ارواح العالمين لتراب مقدمه الفداء ) و به شيعيان و محبين اهل بيت عصمت و طهارت (عليهم السلام) تسليت عرض مي کنيم .

شما بيننده برنامه راه و بيراه هستيد ، برنامه اي که در جهت رسوا کردن وهابيت ، نشان دهنده تاريخچه وهابيت و هم چنين نشان دادن تعارض و تناقض هايي که بين تفکر ساير مذاهب اسلامي و اين فرقه ضاله وجود دارد . طبق روال هفته هاي گذشته در خدمت استاد عزيز و ارجمند ، حجه الاسلام والمسلمين يزداني هستيم .

چندين جلسه است که در برنامه راه و بيراه ، بعد از نشان دادن تاريخچه وهابيت و ارتباطي که با استعمار داشتند و هم چنين نشان دادن بنيانگذاران فکري و سياسي ، به تعارضاتي که بين اين مذهب و اهل سنت وجود دارد ، پرداختيم . موضوع توسل و استغاثه و اختلاف نظري که بين مسلمان ها از شيعه و سني با وهابيت وجود دارد در مورد توسل و استغاثه به صورت کاملا مفصل پرداخته اند .

در جلسه گذشته نظر بعضي از علما بيان شد ، بنده از استاد يزداني خواهش مي کنم که خلاصه اي از مطالب را بيان کنند .

استاد يزداني :

ما در هفته هاي گذشته نظر امام مالک در مورد جواز توسل را به طور مفصل خوانديم و صحت روايت را اثبات کرديم . هم چنين در جلسه قبل ، ديدگاه امام احمد بن حنبل را بيان کرديم که ايشان صراحتا توسل را جايز دانسته بود ، نظر ايشان را از کتاب هاي ابن تيميه اثبات کرديم . ابن تيميه در کتاب هاي متعدد خود ، ديدگاه احمد بن حنبل را بيان کرده بود و خود او هم تصريح کرد که امام احمد بن حنبل ، توسل به پيامبر (صلي الله عليه و آله) را جايز مي دانند و خود آقاي ابن تيميه هم در مورد جواز توسل به دعاي رسول خدا (صلي الله عليه و آله) و طلب شفاعت از ايشان را به صورت اجماعي ، جايز مي دانستند .

 اين دو مطلب را در هفته گذشته خوانديم و ثابت کرديم دو تن از ائمه اربعه اهل سنت قائل به توسل بودند و ان شاء الله در اين جلسه ، امام حنيفه و امام شافعي را بررسي خواهيم کرد .

مجري :

قبل از اين که در رابطه با بحث ، طرح سؤال کنيم ، در هفته گذشته بعد از اتمام برنامه ، بلافاصله در شبکه هاي داعشي ـ وهابي يک بيننده که ظاهرا از کساني بود که همفکر با آن ها بود ، در رابطه با پاسخي که شما به بيننده در خصوص توسل عايشه ، سؤالي پرسيد .

کليپ 1 : ديدگاه کارشناس وهابي در باره روايت توسل عائشه

بيننده :

شبکه ولايت روايتي را نشان داد که در آن روايت عايشه به مسلمانان دستور دادند که به قبر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) توسل کنند . آيا اين داستان درست است يا نه ؟

کارشناس وهابي :

 اگر شيطان سخن راست بگويد ، اين ها هم سخن راست خواهند گفت . همان گونه که بارها گفته ايم آخوندهاي افراطي ايران حکايت خر مگسانان هستند و هيچ وقت با طبيعت زيبا کنار نمي آيند . يا بايد دروغ بگويند يا بايد تهمت بزنند يا فحش يا قيچي يا لعن يا تحريف يا سانسور . فکر نکنم که وقتي پيش آمده باشد که از روي ناچاري اين ها سخن راستي را بگويند .

مجري :

پاسخ وهابي گونه اين داعشي را ديديد که با چه کيفيتي بيان کردند .

استاد يزداني :

طبيعي است زماني که کار شناسان وهابي نمي توانند اين روايت را تضعيف کنند ، شروع مي کنند به بر چسب زدن به شيعيان و کساني که به اين روايت استدلال کرده اند . ما عين صفحه کتاب هاي اهل سنت و استدلال علماي اهل سنت به اين روايت را نشان مي دهيم و مانند وهابي ها نيستيم که هر عبارتي را در هر جا ديدند، مي خوانند و مي گويند در نهج البلاغه آمده ، بدون دادن آدرس و سند ؛ چون دروغ مي گويند ؛ اما ما عين صفحه کتاب را نشان مي دهيم و به همه مي گوييم اگر به اندازه سر سوزني فرق داشت ، حاضر هستيم که در همين اعلام کنيم که اشتباه کرده ايم و عذر خواهي مي کنيم و آن مطلب را هرگز نشان نمي دهيم .

کتاب مسند الدارمي معروف به سنن الدارمي ،تأليف ابو محمد عبد الله بن عبد الرحمن بن فضل بن بهرام الدارمي ، با تحقيق حسين سليم اسد الداراني ، جلد اول ، چاپ دار المغني ، صفحه 227 :

باب ما اکرم الله تعالي نبيه صلي الله عليه و آله بعد موته

حدثنا ابو نعمان ، حدثنا سعيد بن زيد ، حدثنا عمرو بن مالک النکري ، حدثنا ابو الجوزاء اوس بن عبد الله قال : قحط اهل المدينة قحطا شديدا ، فشکوا إلي عايشة فقالت     : انظروا قبر النبي صلي الله عليه و آله فاجعلوا کوا إلي السماء حتي لايکون بينه وبين السماء سقفا . قال : ففعلوا ، فمطرنا مطرا حتي نبت العشب ، وسمنت الابل حتي تفتقت من الشحم ، فسمي عام الفتق .

رجاله ثقات ، وهو موقوف علي عايشة .

مردم مدينه ، دچار قحطي شديدي شدند . نزد عايشه شکايت کردند ، عايشه به آن ها گفت : توجه کنيد به قبر رسول خدا (صلي الله عليه و آله ) (سراغ قبر برويد ) و پنجره اي بين قبر شريف و آسمان باز کنيد تا مانعي بين قبر و بين آسمان نباشد . که مردم همين کار را انجام دادند ، باران فراواني آمد به حدي که همه بيابان ها سر سبز شد و شترها از اين علف ها به اندازه اي خوردند که ترکيدند ؛ به همين دليل آن سال را سال ترکيدن شتر ها نام نهادند .

محقق در پاورقي مي گويد :

روات اين روايت ثقه است و از عايشه نقل شده است .

 الدارمي ، ابو محمد عبد الله بن عبد الرحمن بن فضل بن بهرام ، باتحقيق حسين سليم اسد الداراني ، ج 1 ، چاپ دار المغني ، ص 227

 باز هم در کتاب الدرر السنيه في الرد علي الوهابيه ، تأليف سيد احمد بن سيد زيني دحلان همين روايت را بيان مي کند .

در کتاب دفع شبه من شبّه وتمرد ، تأليف تقي الدين ابي بکر حصني دمشقي ، با تحقيق عبد الواحد مصطفي ، همين روايت نقل شده و محقق آن در پاورقي در خصوص اين روايت گفته :

حديث صحيح اخرجه الدارمي في سننه ... وهذا صريح في أن السيدة عائشة قد استغاثت بالنبي (صلي الله عليه و آله) بعد موته وکذا جمع الصحابة الذين کانوا هناک وافقوها وفعلوا ما ارشدتهم إليه .

اين حديث صحيح است که دارمي در سنن خود آن را نقل کرده است ....

اين روايت صريح است که عايشه بعد از وفات رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به ايشان ، استغاثه کرده بود و همچنين صحابه هم موافقت و به دستور عايشه عمل کرده اند و به قبر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) استغاثه نموده اند .

حصني دمشقي ، تقي الدين ابي بکر ، دفع شبه من شبّه و تمرد ، با تحقيق عبد الواحد مصطفي

 اين روايت ، مشت محکمي است بر دهان وهابي ها که علماي اهل سنت آن را تصحيح کرده اند و ما عين مطلب را نشان مي دهيم . اگر دروغ يا تهمت يا فحش يا هر چيز ديگر است در کتاب هاي شما است و ارتباطي با ما ندارد .

مجري :

در اين روايت عايشه ديديد که نه دروغ بود و نه تهمت و افتراء . اگر کسي به دنبال حقيقت باشد تفاوت بين پاسخ هاي ما و پاسخ هاي شبکه هاي وهابي ـ داعشي است .

در جلسات گذشته توسل امام مالک و امام احمد بن حنبل و اتباع اين مذاهب فقهي هم ثابت شد که معتقد به جواز توسل بودند . خود آقاي ابو حنيفه ، نعمان بن ثابت و خود آقاي شافعي ، محمد بن ادريس ، در باره توسل چه مطلبي گفته اند .

توسل ابوحنيفه نعمان بن ثابت

استاد يزداني :

در مورد ابو حنيفه ، امام اعظم اهل سنت ، مطالب زيادي است که نه تنها توسل را قبول داشته ؛ بلکه خيلي بالاتر از توسل را قبول داشته ؛ البته طبق روايات اهل سنت که بنده نه تأييد مي کنم و نه تکذيب . علماي اهل سنت ، سند آن را صحيح دانسته اند و به اين دليل که علماي اهل سنت به آن استناد کرده اند ، بيان مي کنم و چنين مطلبي در کتاب هاي شيعه موجود نيست .

کتاب المعرفه و التاريخ ، تأليف ابي يوسف يعقوب بن سفيان بسوي ( از بزرگان تاريخ اهل سنت ) ، جلد 2 ، چاپ مکتبه الدار مدينه منوره ، با تحقيق دکتر اکرم ضياء العمري ، صفحه 784 :

          حدثني علي بن عثمان بن نفيل حدثنا ابو مسهر حدثنا يحيي بن حمزة وسعيد يسمع أن ابا حنيفة قال : لو ان رجلا عبد هذه النعل يتقرب بها إلي الله لم ار بذلک بأسا . فقال سعيد : هذا الکفر صراحا .

 ابو حنيفه گفت : اگر شخصي کفش خود را ، قربت الي الله بپرستد ، در آن اشکالي نيست . سعيد هم که اين حرف را شنيد ، گفت : اين کفر صريح است . (سعيد در اين روايت ، همان سعيد بن عبد العزيز از علماي اهل سنت است ) .

بسوي ، ابي يوسف يعقوب بن سفيان ، المعرفه والتاريخ ، چاپ مکتبه الدار مدينه منوره ، با تحقيق دکتر اکرم ضياء العمري ، ج 2 ، ص 784

باز همين روايت را خطيب بغدادي در کتاب تاريخ مدينه السلام ، تأليف ابي بکر احمد بن علي بن ثابت الخطيب البغدادي ، جلد 15 ، با تحقيق دکتر بشار عواد معروف ، چاپ دار الغرب الاسلامي ، صفحه 509 :

... حدثنا يحيي بن حمزة وسعيد يسمع : أن ابا حنيفة قال : لو ان رجلا عبد هذه النعل يتقرب بها إلي الله لم ار بذلک بأسا . فقال سعيد : هذا الکفر صراحا .

اسناده صحيح لکن هذا القول لايمکن أن يصدر عن عامي ، فضلا عن ابي حنيفة ،

... يحيي بن حمزه نقل مي کرد و سعيد مي شنيد : ابا حنيفه گفت : اگر شخصي کفش خود را قربت الي الله بپرستد ، در آن اشکالي نيست . سعيد که اين سخن را شنيد ، گفت : اين کفر آشکار است .

محقق در پاورقي مي گويد :

سند روايت صحيح است ؛ اما امکان ندارد که اين سخن را ابو حنيفه گفته باشد ؛ زيرا يک انسان عادي هم چنين سخني را بيان نمي کند ؛ چه برسد که ابو حنيفه گفته باشد .

خطيب بغدادي ، ابي بکر احمد بن علي بن ثابت ، تاريخ مدينه السلام ، با تحقيق دکتر بشار عواد معروف ، چاپ دار الغرب الاسلامي ، ص 509

اين روايت به ما هيچ ارتباطي ندارد . يا اين سخن را ابوحنيفه گفته و چنين اعتقادي داشته است يا اين که در مورد رجال اهل سنت بايد تجديد نظر داشته باشند و هر کس را که ديدند ، توثيق نکنند . رجال اين ها هيچ قيد و بندي ندارند و هر روايتي که باشد را مي توان تصحيح کرد يا اين که تضعيف کرد ، روايت بخاري باشد يا مسلم باشد ؛ چون قاعده و قانوني خاصي نداشتند .

به هر حال اين سند روايت از ديدگاه اهل سنت ، صحيح است يا صحيح اين ها ، واقعا صحيح نيست يا اين که ابو حنيفه اين سخن را گفته است . اگر هم نگفته باشد ، اين توهين بزرگي به ابو حنيفه است ؛ چون علماي بزرگي مثل خطيب بغدادي و ابو يوسف بسوي ، اين مطلب را در کتاب هاي خود نقل کرده اند .

در بعضي از کتاب ها به جاي کفش ، قاطر است ، مثلا اگر کسي به جاي اين که رو به قبله نماز بخواند ، رو به آخور قاطر خود نماز بخواند يا روي کفش خود سجده کند و واقعا آن را بپرستد ، اشکالي ندارد .

حال اين از توسل بالاتر است يا نه ؟ آيا مسلمان ها چنين اعتقادي دارند ؟ نه ، هيچ مسلماني چنين اعتقادي ندارند . ما معتقديم اگر کسي رسول خدا (صلي الله عليه و آله) به عنوان عبادت استغاثه و توسل کند ، صد در صد کافر است ؛ اما به عنوان اين که قدرت را خداوند به او داده و خداوند او را وسيله قرار داده و خداوند حاجت مي دهد ، هيچ اشکالي ندارد ؛ ولي اگر کسي اعتقاد داشته باشد که رسول خدا (صلي الله عليه و آله) قدرتي مستقل در کنار قدرت خداوند باشد ، مشرک و کافر است .     

همين يک مورد از آقاي ابو حنيفه کفايت مي کند ؛ البته ما از پيروان ابو حنيفه و بزرگان تاريخ اهل سنت ، مطالب زيادي را در آينده نقل خواهيم کرد .

مجري :

از مصاحبه اختصاصي شبکه ولايت با مولوي پارسا ، امام جمعه سرخس که حنفي مذهب هم هستند ، کليپي آماده کرده ايم که با هم مي بينيم .

کليپ 2 : ديدگاه مولوي پارسا ، امام جمعه اهل سنت سرخس در باره توسل

موضوع : توسل

بر وسيله قرار دادن بزرگان اولياء الله ، يک امر شرعي و ديني است که انسان وقتي توسل مي کند به اولياء الله ، به رسول اکرم (صلي الله عليه و آله) به بزرگان به حضور پروردگار ، اين يک امر شرعي است و از نظر فقه حنفي هم هيچ اشکالي ندارد .

مجري :

اين عقيده يک عالم حنفي مذهب بود که از نظر فقه احناف ، توسل هيچ ايراد و اشکالي ندارد و يک مسأله شرعي ، براي آن ها محسوب مي شود .

استاد يزداني :

ايشان يک امام جمعه بود ، انسان کوچکي نبود و در حال حاضر هم مردم سرخس در نماز جمعه ها پشت سر ايشان نماز مي خوانند و مردم مي توانند از ايشان مستقيما در اين رابطه سؤال کنند . اين عقيده دقيقا مخالف نظر وهابيت است ؛ زيرا وهابيت توسل را شرک مي دانند و اين عالم اهل سنت مي گويد : از ديدگاه فقه حنفي توسل ، هيچ اشکالي ندارد و جايز مي باشد .

توسل محمد ادريس شافعي

يک روايتي که بسيار معروف و مشهور است ، شعري است که در مورد اهل بيت (عليهم السلام) است که اهل بيت (عليهم السلام) را شفيع خود قرار مي دهد .

ديوان امام الشافعي ، با جمع آوري عبد الرحمن المصطاوي ، چاپ دار المعرفه بيروت ، صفحه 38 :

آل النبي ذريعتي

آل النبي ذريعتي وهم إليه وسيلتي

ارجو بأن اعطي غدا بيدي اليمين صحيفتي

در چاپ ديگري از اين ديوان شافعي با جمع آوري دکتر عمر فاروق الطباع ، صفحه 50 ، شعر 24 :

آل النبي ذريعتي وهم إليه وسيلتي

ارجو بأن اعطي غدا بيدي اليمين صحيفتي

در شرح آن دکتر عمر فاروق مي گويد :

ورد في کتاب «نور الابصار » للشبلنجي قول الشافعي يذکر توسله بآل بيت النبي ...

آل پيامبر (صلي الله عليه و آله) سپر من هستند و وسيله من در روز قيامت هستند و من به آن ها پناه خواهم برد .

اميد دارم که خداوند در روز قيامت با توسل به اهل بيت (صلي الله عليه و آله) ، کتاب و صحيفه مرا به دست راستم بدهند .

دکتر عمر فاروق مي گويد : در کتاب نور الابصار آقاي شبلنجي اين مطلب بيان شده و گفته اند که مقصود ، توسل به اهل بيت عصمت (عليهم السلام) است .

ديوان شافعي ، با جمع آوري دکتر عمر فاروق الطباع ، ص 50

مطلب بعدي که بزرگان اهل سنت از امام شافعي نقل شده ، بحث توسل امام شافعي به قبر ابوحنيفه است . کتاب هاي متعددي اين مطلب را نقل کرده است که بنده چند مورد از اين کتاب ها و تصحيح علما را نقل خواهم کرد.

کتاب رد المختار علي در المختار يا حاشيه ابن عابدين علي الدر المختار شرح تنوير الابصار ، تأليف محمد امين بن عمر عابدين ( از علماي بزرگ احناف و کسي که کتاب او در مدارس علميه اهل سنت تدريس مي شود و اين کتاب از بهترين کتب فقهي احناف به شمار مي آيد ) ، جلد اول ، چاپ دار عالم الکتب رياض ، ص 149 :

ومما روي من تأدبه معه أنه قال : إني لاتبرک بابي حنيفه واجيء إلي قبره ، فإذا عرضت لي حاجة صليت رکعتين وسألت الله تعالي عند قبره فتقضي سريعا .

روايتي که نقل شده از ادب کردن امام شافعي در برابر امام ابو حنيفه که او مي گفت : من به ابو حنيفه تبرک مي کنم و سراغ قبر ابو حنيفه مي آيم . هر وقت حاجتي دارم ، کنار قبر او دو رکعت نماز مي خوانم و خداوند فورا اجابت مي کند .

مجري :

پس تا اين جا هم امام شافعي و هم ابو حنيفه ، قائل توسل به قبر بوده است ؛ چون اگر ابو حنيفه توسل را قبول نداشت ، امام شافعي سراغ قبر او نمي رفت .

استاد يزداني :

بله ، شما درست مي گوييد . اگر امام شافعي مي دانست که ابو حنيفه توسل را ندارد ، سراغ قبر او نمي رفت . شاهد در اين قضيه ، پاراگراف بعدي در اين صفحه است :

وذکر بعض من کتب علي المنهاج أن الشافعي صلي الصبح عند قبره فلم يقنت ، فقيل له : لم ؟ قال : تأدبا مع صاحب هذا القبر وزاد غيره أنه لم يجهر بالبسملة .

در کتاب منهاج آمده امام شافعي که نماز صبح را در کنار قبر ابو حنيفه مي خواند ، قنوت نمي گرفت . علت آن را پرسيدند . گفت : مي خواهم ادب را در کنار صاحب اين قبر ، رعايت کنم .

ابن عابدين ، محمد امين ، رد المختار علي الدر المختار شرح تنوير الابصار ، ج 1 ، چاپ دار علم الکتب ، ص 149

زيرا ابو حنيفه در نماز قنوت نمي گرفت و آن را واجب نمي دانست . اين در صورتي بود که عقيده خودش مخالف به آن بود . بنابراين اگر امام ابو حنيفه ، توسل را قبول نداشت ، امام شافعي سراغ قبر او نمي رفت .

نقل بعدي در کتاب اخبار ابي حنيفه ، تأليف ابي عبد الله حسين بن علي الصيمري ، متوفاي 436 هـ چاپ دار عالم الکتب عربستان ، صفحه 94 :

اخبرنا عمر بن ابراهيم قال ثنا مکرم قال ثنا عمر بن اسحاق بن ابراهيم قال ثنا علي بن ميمون قال سمعت الشافعي يقول : إني لاتبرک بأبي حنيفة واجي ء إلي قبره في کل يوم ـ اي زائرا ـ فإذا عرضت لي حاجة صليت رکعتين وجئت إلي قبره وسألت الله الحاجة فما تبعد عني حتي تقضي .

شنيدم از شافعي که مي گفت : من تبرک مي کنم به قبر ابو حنيفه و هر روز سراغ قبر او مي روم . اگر حاجتي داشتم ، دو رکعت نماز مي خواندم و پيش قبر او مي رفتم و از خداوند حاجت خود را مي خواستم و بسيار سريع جواب مي گرفتم .

الصيمري ، ابي عبد الله حسين بن علي ، اخبار ابي حنيفه ، متوفاي 436 هـ ، چاپ دار عالم الکتب ، ص 94

هم چنين خطيب بغدادي در کتاب تاريخ مدينه السلام يا تاريخ بغداد ، تأليف ابي بکر احمد بن علي بن ثابت خطيب بغدادي ، جلد 1 ، با تحقيق دکتر بشار عواد معروف ، چاپ دار الغرب بيروت ، صفحه 445 :

اخبرنا قاضي ابو عبد الله حسين بن علي بن محمد الصيمري قال اخبرنا عمر بن ابراهيم المقريء قال : حدثنا عمر بن اسحاق بن ابراهيم قال حدثنا علي بن ميمون قال : سمعت الشافعي يقول : إني لأتبرک بأبي حنيفة وأجيء إلي قبره في کل يوم ـ يعني زائرا ـ فإذا عرضت لي حاجة صليت رکعتين وجئت إلي قبره وسألت الله الحاجة فما تبعد عني حتي تقضي .

همان مطلب که امام شافعي هميشه سراغ قبر ابو حنيفه مي آمد و حاجت خود را از خداوند در کنار قبر ابو حنيفه و با توسل به او مي گرفت .

راست و دروغ بودن مطلب ، هيچ ارتباطي به ما ندارد .

نفر بعدي که اين مطلب را نقل کرده است ، ابن حجر هيثمي مي باشد .

در کتاب خيرات الحسان في مناقب امام الاعظم ابي حنيفه النعمان ، تأليف شهاب الدين احمد بن حجر هيثمي شافعي ، چاپ مکتبه الحقانيه پاکستان ، با تعليقه محمد عاشق الهي ، صفحه 129 ، فصل 35 :

في تأدب الائمة معه في مماته کما هو في حياته وأن قبره يزار لقضاء الحوائج

اعلم أنه لم يزل العلماء وذوو الحاجات يزورون قبره ويتوسلون عنده في قضاء حوائجهم ويرون نجح بذلک ، منهم الشافعي لما کان ببغداد في جاء عنه قال إني لأتبرک بأبي حنيفة وأجيء إلي قبره ، فإذا عرضت لي حاجة صليت رکعتين وجئت إلي قبره وسألت الله عنده فتقضي سريعا .

در پاورقي مي گويد :

رجال هذا السند کلهم موثقون عند الخطيب ...

در مورد احترام گذاشتن ائمه به ابو حنيفه در زندگي و بعد از آن و زيارت کردن قبر او براي برآورده شدن حوائج خود .

بدان (اي وهابي ها ) که هميشه علما و کساني که حاجتي داشتند ، قبر ابو حنيفه را زيارت مي کردند و به او توسل مي کردند و اين کارشان را با يقين انجام مي دادند ؛ چون فکر مي کردند ، کارشان درست است . از جمله امام شافعي که در بغداد بود . از ايشان نقل شده که مي گفت : من تبرک مي کردم به ابو حنيفه و سراغ قبر او مي آمدم . هر زمان حاجتي داشتم ، دو رکعت نماز مي خواندم و سراغ قبر او مي رفتم و از خداوند حاجت خود را مي خواستم و فورا برآورده مي شد .

در پاورقي مي گويد :

رجال اين سند همگي از ديدگاه خطيب بغدادي ، ثقه هستند .

هيثمي شافعي ، شهاب الدين احمد بن حجر ، خيرات الحسان في مناقب امام الاعظم ابي حنيفه النعمان ، با تعليقه محمد عاشق الهي ، چاپ مکتبه الحقانيه پاکستان ، ص 129

اين مطلبي است که يکي ديگر از علماي اهل سنت بيان کرده . از همه اين ها مهمتر اين است که اين مطلب در کتاب فتاوي منبع العلوم کوه ون ، تأليف محمد عمر سربازي ، ج1 ، صفحه 168 :

توسل امام شافعي

ابوبکر بن خطيب بن علي از ميمون روايت مي کند که از امام شافعي شنيدم که فرمود من تحصيل مرادات و آرزوهاي خود را به توسل امام ابوحنيفه مي خواهم و تکميل مي شوند . ﴿ من هر زمان حاجتي داشتم با توسل به امام ابو حنيفه از خداوند مي خواستم و حاجتم را مي گرفتم ﴾

سربازي ، محمد عمر ، فتاوي منبع العلوم کوه ون ، ج 1 ، ص 168

بنابراين علماي اهل سنت تصريح کرده اند که امام شافعي به قبر امام حنيفه توسل مي کرد . آيا امام شافعي مشرک و کافر بوده ؟ اگر بگوييد کافر بوده ، ما هم قبول مي کنيم و بين اهل سنت و وهابيت تفاوت قائل مي شويم . وهابيت مي گويند : امام شافعي مشرک است ؛ اما شافعي ها او را امام خود مي دانند و روايات زيادي در فضائل او نقل شده است .

مجري :

ملاحظه کرديد که بنيانگذاران چهار مذهب فقهي ، قائل به توسل هستند و وهابي ها نمي توانند در اين رابطه سخني بيان کنند .

اما چندي پيش کنفرانسي در الازهر مصر برگزار شد و علماي اهل سنت در آن ، سخنراني کرده اند ؛ از جمله آقاي علي جمعه که مفتي الازهر مصر که نظر خود را در رابطه با شيعه بيان مي کنند .

کليپ 3 : ديدگاه دکتر علي جمعه ، مفتي مصر در باره مذهب شيعه

مذهب شيعه ، اصول و فروعي دارد و در اصول دين و اصول فقه و در فروعاتش کم و بيش با اهل سنت اختلاف دارند . امام اشعري ميزان دقيقي براي مسلمان بودن قرار داده است وآن اهل قبله بودن است .

پس هر کسي کعبه را قبله خود قرار دهد ، او از امت اسلام است و قبله تشييع نيز کعبه است و به قرآن و پيامبر (صلي الله عليه و آله) ايمان دارند و نماز هاي پنجگانه را به پا مي دارد و اين اساسي است که باعث مي شود فرد جزء مسلمين به حساب آيد . همان گونه که تشييع حرام خدا را ، حرامي مي داند و واجبات را انجام مي دهد و به تفصيل اين مسائل را دارند .

اما مذهب اهل سنت ، بيش را 80 مجتهد در طول تاريخ دارد ؛ اما آن مذاهبي که به طور متواتر و حفظ شده رسيده ، چهار مذهب است ؛ مذهب ابو حنيفه ، مالک ، شافعي و احمد بن حنبل و اين بر اساس ترتيب زمان وفاتشان است .

اگر ما اهل سنت بخواهيم مذهب ديگري را نيز ضميمه کنيم به چهار مذهب ، آن مذهب جعفري است که همان شيعيان هستند ؛ پس تشييع ، مذهبي از مذاهب اسلامي است .

مجري :

 باز هم تصريح ديگري از علماي اهل سنت بعد از فتاواي تاريخي که در الازهر داده شد ، در خصوص مذهب تشييع بر خلاف وهابيت که شيعه را خارج از دايره اسلام مي دانند .

استاد يزداني ! در درباره علماي اربعه اهل سنت ، مطالبي را بيان کرديد و مشخص که اين افراد شخصا هم معتقد به جواز توسل بودند ؛ اما شايد برخي بگويند اين ها علماي اهل سنت بودند و ما سلفي هستيم و مي خواهيم به سلف صالح که همان صحابه و تابعين و اتباع تابعين مي دانند ،رجوع کنيم .

باز هم از صحابه به جزء روايتي که از عايشه خوانديد ، آيا عبارتي است که براي سلفي بخوانيد ؟

استاد يزداني :

ما مطالب زيادي را در اين رابطه خوانديم از جمله روايت عثمان بن حنيف ، عبد الله بن عمر ، روايت از خود عمر بن خطاب ، روايت بلال بن حارث ، بلال بن رباح ... خوانده ايم . علاوه بر اين موارد ، روايتي ديگر از يکي از اصحاب رسول خدا (صلي الله عليه و آله) که به قبر مبارک ايشان توسل کرده و حاجت خود را هم گرفته ؛ هر چند که علماي اهل سنت اين روايت را نقل کرده ، ما آن را قبول نداريم ؛ چون اين صحابي از نواصب بوده است .

توسل عقبة بن عامر صحابي به قبر رسول خدا

در کتاب تهذيب الاسماء و اللغات ، تأليف ابي زکريا محيي الدين بن شرف نووي (مفتي الامه ) ، چاپ دار الکتب العلميه بيروت ، صفحه 236 باب العين و القاف :

عقبة بن عامر .... وهو کان البريد إلي عمر بن الخطاب به فتح دمشق و وصل المدينه في سبعة ايام و رجع منها إلي الشام في يومين ونصف بدعاء عند قبر النبي (صلي الله عليه و آله) وتشفعه به في تقريب طريقه .

ايشان از کساني بود که صداي خوبي داشت و قرآن را با خوب مي خواند ، در فتح شام حضور داشته . ايشان نامه رسان عمر بن خطاب در فتح دمشق بود . زماني که از دمشق به مدينه آمد ، هفت روز طول کشيد ؛ اما زماني که مي خواست از مدينه به دمشق برگردد ، دو روز و نصف طول کشيد ، به خاطر دعايي که در کنار قبر رسول خدا(صلي الله عليه و آله) کرد و از ايشان خواست که راه کوتاه تر شود و رسول خدا (صلي الله عليه و آله) هم پاسخ او را داد .

نووي ، ابي زکريا محيي الدين بن شرف ، تهذيب الاسماء واللغات ، چاپ دار الکتب العلميه بيروت ، ص 236

در جنگ صفين عليه امير المؤمنين علي بن ابيطالب (عليه السلام) شمشير زده و همان طور که آقاي ذهبي گفته بود کساني که در جنگ صفين عليه امير المؤمنين (عليه السلام) شمشير زده بودند ، ناصبي هستند

اين مطلبي است در مورد يکي از صحابه و در کتاب مفتي الامه و يکي از علماي بزرگ اهل سنت آن را نقل کرده است . بنابر اين ، اين روايت ثابت مي کند که صحابه هميشه به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) توسل مي کردند . علاوه براين ، عقبه بن حارث از صحابه اي است که وهابي ها او را بسيار قبول دارند ؛ زيرا در جنگ صفين بر عليه امير المؤمنين علي بن ابيطالب (عليه السلام) شمشير زده است .

شخص بعدي که اين روايت را نقل کرده ، آقاي عيني است در کتاب عمده القاري شرح صحيح بخاري ، تأليف بدر الدين ابي محمد محمود بن احمد عيني ، چاپ دار الکتب العلميه بيروت ، جلد 11 ، با تحقيق عبد الله محمود محمد عمر ، صفحه 227 :

... وهو کان البريد إلي عمر بفتح دمشق ووصل المدينة في سبعة ايام و رجع منها إلي الشام في يومين و نصف بدعائه عند قبر النبي (صلي الله عليه و آله) في قريب طريقه .

عقبه بن عامر ، نامه رسان عمر بن خطاب در فتح دمشق بود . در رسيدن به مدينه از شام هفت روز طول کشيد و در برگشتن به شام دو روز و نصف به خاطر دعايي که در کنار قبر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) کرد که راه نزديک شود و رسول خدا (صلي الله عليه و آله) هم حاجت او را داد .

عيني ، بدر الدين ابي محمد محمود بن احمد ، عمده القاري شرح صحيح بخاري ، چاپ دار الکتب العلميه بيروت ، ج 11 ، با تحقيق عبد الله محمود محمد عمر ، ص 227

باز در همين عمده القاري في شرح صحيح بخاري ، ج 20 ، صفحه 209 ، همين مطلب را بيان کرد :

عقبه بن عامر ، نامه رسان عمر در فتح دمشق بود ، در رسيدن به مدينه هفت روز طول کشيد و در برگشتن به شام دو روز و نصف طول کشيد ، به خاطر اين که در کنار قبر پيامبر (صلي الله عليه و آله) متوسل شد که راه نزديک شود و رسول خدا (صلي الله عليه و آله) هم حاجت او را داد .

عيني ، بدر الدين ابي محمد محمود بن احمد ، عمده القاري في شرح صحيح بخاري ، ج 20 ، ص 209

پس يک صحابه کافر از ديدگاه وهابيت در بين مسلماناني که با توسل کردن کافر شده بودند ، مشخص شد .

مشروعيت توسل از ديدگاه علامه ابن عابدين حنفي

شخصيت ديگري که در کتاب خود به مشروعيت توسل تصريح کرده است ، آقاي ابن عابدين است .

در کتاب رد المختار علي الدر المختار يا حاشيه ابن عابدين ، تأليف محمد امين بن عمر عابدين ، جلد 1 ، چاپ دار عالم الکتب رياض ، صفحه 71 :

وإني اسأله تعالي متوسلا إليه بنيه المکرم (صلي الله عليه و آله) وبأهل طاعته من کل ذي مقام علي معظم . وبقدوتنا الامام الاعظم ...

 من حاجتم را از خداوند مي خواهم و رسول خدا ( صلي الله عليه و آله ) را وسيله قرار مي دهم . و به هر کسي که اهل طاعت باشد و مقامي نزد خداوند داشته باشد و به امام اعظم هم توسل مي کنم .

ابن عابدين ، محمد امين ، رد المختار علي الدر المختار يا حاشيه ابن عابدين ، ج 1 ، چاپ دار عالم الکتب ، ص 71

همان طور که شافعي توسل مي کرد و ابن عابدين آن را نقل مي کرد

ايشان هم که از بزرگان تاريخ احناف بود ، به امام اعظم ابو حنيفه توسل مي کرد .

شخص بعدي که به توسل تصريح کرده اند ، ابن صلاح از بزرگان تاريخ اهل سنت است .

در کتاب فتاوي و المسائل ابن صلاح في التفسير و الحديث و الاصول و الفقه ، با تحقيق دکتر عبد المعطي امين قلجي ، جلد اول ، چاپ دار المعرفه لبنان ، صفحه 210 :

... فإنها ليست محصورة علي ما وجد منها في عصره (صلي الله عليه و آله) بل لم تزل تتجدد بعده علي تعاقب العصور ، وذلک أن کرامات الاولياء من امته ، واجابات المتوسلين به في حوائجهم ومغوثاتهم عقيب توسلهم به في شدائدهم براهين له (صلي الله عليه و آله) قواطع و معجزات له سواطع .

امکان جمع آوري و شمارش معجزات رسول خدا (صلي الله عليه و آله) نيست و معجزات آن فقط مخصوص زمان حيات ايشان نيست ؛ بلکه بعد از حيات ايشان هم معجزات آن حضرت تکرار مي شود و دوباره نشان داده مي شود . کرامات اوليايي که از امت رسول خدا (صلي الله عليه و آله) است و حاجاتي که توسط رسول خدا (صلي الله عليه و آله) با توسل و استغاثه مردم به آن ها در سختي ها مي دهند ، اين ها برهان هاي قاطعي است براي پيامبر (صلي الله عليه و آله) که ايشان رسول خدا (صلي الله عليه و آله) هستند .

 فتاوي والمسائل ابن صلاح في التفسير والحديث والاصول و الفقه ، با تحقيق دکتر عبد المعطي امين قلجي ، چاپ دار المعرفه بيروت ، ج 1 ، ص 210

پس از نظر ايشان ، کسي که به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) توسل مي کند و حاجت خود را مي گيرد ، اين برهان قاطعي است براي آن شخص که به پيامبر ايمان بياورد . اين روايت علاوه بر اين که توسل را از نظر ابن صلاح ثابت مي کند ، مي گويد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بايد حاجات مردم را بدهد ؛ چون مردم براي اثبات نبوت پيامبر (صلي الله عليه و آله) نياز به برهان و معجزه دارند.

مجري :

تفاوت وهابيت و اهل سنت از همين جا مشخص مي شود که وهابيت توسل را ادله اي براي مشرک بودن امت پيامبر (صلي الله عليه و آله) مي دانند و اهل سنت و مسلمين توسل را ادله اي براي اثبات نبوت پيامبرشان مي دانند .

تماس بينندگان

بيننده : ابو الفضل از بوکان ـ اهل سنت

يک سؤال از استاد يزداني داشتم که مختصر پاسخ دهند . بنده در قرآن بسيار زياد مطالعه کرده ام و بيشتر به آياتي برخوردم که مردگان نمي توانند بشنود و ما نمي توانيم چيزي به مردگان برسانيم . در اين باره توضيحاتي را بيان کنيد که آيا در قرآن آياتي وجود دارد که ثابت کند ما مي توانيم به مردگان توسل کنيم ؟

 استاد يزداني :

ما در هفته هاي گذشته هم مفصل توضيح داديم که علماي اهل سنت صراحتا به آيات قرآن براي جواز توسل استناد مي کنند .

بيننده : مهدي از چابهار ـ اهل سنت

شما در برنامه هاي قبل گفتيد که کتاب مولانا محمد عمر سربازي بعد از وفات هم چاپ شده ، اگر امکان دارد ، کتاب را نشان دهيد و هم چنين گفتگويي را که با ايشان داشتيد را هم پخش کنيد .

بيننده : آقاي عمراني از بندر دير ـ شيعه

از استاد يزداني سؤالاتي داشتم مبني بر اين که آقاي ابو حنيفه در جايي گفته بود که لولا سنتان لهلک النعمان : اگر آن دو سال نبود ، نعمان هلاک مي شد . ايشان با چه اطميناني مي گويد که نجات پيدا کرده است . سؤال بنده اين است که امام صادق (عليه السلام) چه تعداد شاگرد داشته اند و آيا در بين شاگردان مهم و نزديک و مورد اعتماد امام ، کسي بوده که همين تفکر ابو حنيفه را داشته باشند ؛ ولي خود را از پيروان امام صادق (عليه السلام) بدانند و اگر ابو حنيفه غير از راه امام (عليه السلام) را رفته ، چگونه فکر کرده که نجات يافته ؟

استاد يزداني :

اين مطلب در کتاب تحفه اثني عشري بيان شده که متأسفانه آن را پيدا نکردم ؛ اما در اينترنت که جستجو کردم ، در فايل ورد اين کتاب نوشته شده بود که اين جمله از ابو حنيفه مشهور است . در حالي که اين کتاب ضد شيعه است، اين مطلب را بيان کرده اند .

بيننده: محمد از مريوان ـ اهل سنت

شما کتاب هاي زيادي از علماي اهل سنت نشان داديد ؛ ولي متأسفانه آيه اي از قرآن نشان نداديد که توسل را اثبات کند . اگر امکان دارد آيه از قرآن بيان کنيد که توسل را اثبات مي کند . آن چه که شما ارائه داديد همه رواياتي بود که از امام شافعي يا امام ابو حنيفه نقل شده بود . اين افراد که معصوم نبودند ، شايد اشتباه کرده باشند . اگر روايتي از رسول خدا (صلي الله عليه و آله) در اين مورد هم وجود دارد را بيان کنيد .

استاد يزداني :

شما اگر مي گوييد که اين ها معصوم نبودند ، مشرک هم که نيستند . از نظر وهابيت توسل شرک است در اين صورت اين چهار امام از ائمه اهل سنت ، مشرک مي شوند . اگر مشرک نيستند ، همين افراد توسل کرده اند .

در کتاب الاذکار من کلام سيد الابرار ، تأليف محيي الدين ابي زکريا يحيي بن شرف نووي شافعي ، جلد اول ، چاپ مکتبه نزار مصطفي الباز ، صفحه 232 به بعد :

وعن العتبي قال : کنت جالسا عند قبر النبي (صلي الله عليه و آله) فجاء اعرابي فقال : السلام عليک يا رسول الله سمعت الله تعالي يقول : « ولو انهم إذ ظلموا انفسهم جاؤوک فاستغفرواالله واستغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحيما » سوره نساء / 64 وقد جئتک مستغفرا من ذنبي مستشفعا بک إلي ربي ...

نووي ، محيي الدين ابي زکريا يحيي بن شرف ، الاذکار من کلام الابرار ، چاپ مکتبه نزار مصطفي الباز ، ج 1 ، ص 232 به بعد

..... اين عالم اهل سنت به اين آيه از قرآن استدلال مي کند که اگر کسي ظلمي به خود کرد ،نزد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بيايد و استغفار کند و رسول خدا (صلي الله عليه و آله) هم براي او طلب استغفار کند ، خداوند توبه او را مي پذيرد . و نزد پيامبر (صلي الله عليه و آله) بگويند من استغفار مي کنم و شما اي رسول خدا(صلي الله عليه و آله) را شفيع خود قرار مي دهم .

مطلب بعد در کتاب تفسير قرآن العظيم ، تأليف ابي الفداء اسماعيل بن عمر بن کثير دمشقي ( از شاگردان ابن تيميه ) چاپ دار ابن حزم ، صفحه 503 :

وقوله : « ولو انهم إذ ظلموا انفسهم جاؤوک فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدوا الله توابا رحيما » يرشد تعالي العصاة و المذنبين إذ وقع منهم الخطأ والعصيان أن يأتوا إلي الرسول (صلي الله عليه و آله) فيستغفروا الله عنده ، ويسألوه أن يستغفر لهم فإنهم إذا فعلوا ذلک تاب الله عليهم و رحمهم و غفر لهم ولهذا قال : «لوجدوا الله توابا رحيما » ....

خداوند گناهکاران را راهنمايي کرده که هر زمان گناهي انجام دادند ، نزد رسول خدا (صلي الله عليه و آله) بيايند و استغفار کنند و از ايشان هم بخواهند که براي آن ها طلب استغفار کند . زماني که اين کار را انجام دادند ، خداوند توبه آن ها را مي پذيرد . در ادامه هم حکايتي را نقل مي کند که اعرابي نزد قبر رسول خدا (صلي الله عليه و آله) آمد و آيه را خواند و بعد گفت : اي رسول خدا ! من نزد شما آمده ام تا از گناهان تو استغفار کنم و شما را شفيع نزد خداوند قرار دهم.

 ابن کثير دمشقي ، ابي الفداء اسماعيل بن عمر ، تفسير قرآن العظيم ، چاپ دار ابن حزم ، ص 503

بيننده :

 بنده توسل به پيامبر (صلي الله عليه و آله) را قبول دارم ، در باره توسل به صالحين آيه قرآن بياوريد .

استاد يزداني :

اگر توسل به پيامبر (صلي الله عليه و آله) ثابت شود ، توسل به بقيه هم ثابت مي شود . به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) توسل مي کنيم ؛ زيرا در بارگاه الهي آبرو دارد . از همان قياس مناط قطعي ، مي توانيم استنباط کنيم که توسل به بقيه هم ثابت مي شود . بنده از کتاب هاي اهل سنت توسل خود پيامبر (صلي الله عليه و آله) را نشان مي دهم .

در کتاب در السحابه في مناقب القرابه والصحابه ، تأليف محمد بن علي شوکاني ، با تحقيق دکتر حسين بن عبدالله العمري ، صفحه 539 ، باب مناقب فاطمه بنت اسد مادر امير المؤمنين علي بن ابيطالب ( عليهم السلام) :

اخرج الطبراني في الکبير والاوسط و رجال إسناده ثقات غير روح بن صلاح وقد وثقه ابن حبان و الحاکم عن انس قال : لما توفيت فاطمه بنت اسد بن هاشم .... الله الذي يحيي ويميت وهو حي لايموت اللهم اغفر لامي فاطمه بنت اسد ولقنها حجتها ووسع عليها مدخلها بحق نبيک والانبياء الذين من قبلي فإنک ارحم الراحمين .

طبراني در کتاب اوسط و کبير خود روايتي را بيان کرده که رجال سند آن روايت ثقه هستند غير از روح بن صلاح که ابن حبان و حاکم او را توثيق کرده اند . از انس نقل شده که رسول خدا (صلي الله عليه و آله) زماني که فاطمه بنت اسد وفات کردند ، در هنگام دفن اين مطالب را مي خواند ...

خدايا به فاطمه بنت اسد ،مادرم رحم کن ، حجتش را بر او تلقين کن ، قبرش را وسيع کن به حق پيامبرت و به پيامبران قبل از من .

شوکاني ، محمد بن علي ، در السحابه في مناقب القرابه و الصحابه ، با تحقيق دکتر حسين بن عبد الله العمري ، ص 539

در مورد استغاثه هم روايتي را بيان مي کنم که در کتب اهل سنت آمده که صحابه مستقيما از پيامبر (صلي الله عليه و آله) حاجت مي خواستند . اين روايت را بخاري در کتاب ادب المفرد خود بيان کرده .

کتاب عمل اليوم والليله ، تأليف ابي بکر احمد بن محمد دينوري معروف به ابن سني :

... عن ابي شعبه قال : کنت امشي مع ابن عمر فخدرت رجله ، فجلس فقال له رجل : اذکر احب الناس إليک فقال : يا محمدا فقال فمشي .

از ابي شعبه نقل مي کند : با عبد الله بن عمر راه مي رفتيم که پاي عبد الله بن عمر دچار گرفتگي شد و نشست . شخصي به او گفت : محبوب ترين شخص در نزد خود را ياد کن و او گفت : يا محمدا و بعد از آن فورا خوب شد و راه رفت .

دينوري (معروف به ابن سني ) ، ابي بکر احمد بن محمد ، عمل اليوم والليله

در اين جا به رسول خدا (صلي الله عليه و آله) استغاثه کرد و ايشان هم پاسخ داد .

بيننده : آقاي طاهري از کرج ـ شيعه

بنده دو سؤال از استاد يزداني داشتم . يکي اين که ما مي توانيم مستقيما از ائمه (عليهم السلام) کمک بخواهيم و توسل کنيم ؟ در مورد حضرت معصومه (سلام الله عليها ) روايتي هست که ايشان هم چنين قدرتي را دارا هستند ؟

استاد يزداني :

بله ، اشکالي ندارد . اگر اعتقاد داشته باشيد که خداوند اين قدرت را به آن ها داده ، هيچ اشکالي ندارد ؛ اما اگر معتقد باشيد که خودشان مستقلا قدرت دارند ، اين شرک و کفر است که هيچ شيعه اي اين را قبول ندارد .

هر صالحي نزد خداوند ، آبرو دارند و خداوند به صالحين اين قدرت را عطا کرده است . البته در مورد حضرت معصومه (سلام الله عليها) هم روايات زيادي وجود دارد .

بيننده : احمد از چابهار ـ اهل سنت

 منظور از يدعو در آيه 5 سوره احقاف چيست ؟ که وهابي ها به اين آيه استناد مي کنند و همه را تکفير مي کنند .

استاد يزداني :

امام قرطبي در کتاب جامع الاحکام القرآن ، تأليف ابي عبد الله محمد بن احمد بن ابي بکر قرطبي ، جلد 17 ، چاپ مؤسسه الرساله ، صفحه 181 :

قوله تعالي :« ومن اضل ممن يدعوا من دون الله من لا يستجيب له إلي يوم القيامة وهم عن دعائهم غافلون »

قوله تعالي : «ومن اضل » اي : لا احد اضل واجهل « ممن يدعوا من دون الله من لايستجيب له إلي يوم القيامة » وهي الاوثان . «وهم عن دعائهم غافلون » يعني لايسمعون ولايفهمون ...

خداوند فرمود : هيچ کس گمراه تر و نادان تر از کسي نيست که غير خدا را مي خوانند . منظور در اين اين آيه بت ها هستند که عبادت مي کردند . مقصود از اين آيه پيامبر و صالحين نيستند . يدعوا هم در اين آيه به معناي خواندن نيست ؛ بلکه به معناي عبادت است . بت پرستاني که بت ها را مي پرستند ، آن ها جواب نخواهند داد ؛ بلکه از آن ها شکايت خواهند کرد .

قرطبي ، ابي عبد الله محمد بن احمد بن ابي بکر ، ج 17 ، چاپ مؤسسه الرساله ، ص 181

مجري :

از شما استاد يزداني و بينندگان عزيز و ارجمند تشکر مي کنم که تا اين لحظه ما را همراهي کرديد . اميدوارم که استفاده لازم را از اين برنامه برده باشيد .

اللهم عجل لوليک الفرج

 يا علي مدد

 التماس دعا

 خدايار ونگهدارتان